ANADOLU’DA SELÇUKLU DÖNEMİNDE DÜŞÜNSEL YAPININ BAZI YAPILARIN PLAN TİPLERİNE YANSIMASI ÜZERİNE İRDELEMELER

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 651 - 667, 30.11.2023

Mustafa Kemal Şahin Fuat Şancı

https://doi.org/10.30692/sisad.1359266

Öz

Anadolu’da Selçuklu Dönemi Sanatsal Ortamında ilke, tasarım ve kuralların ortaya konulması dönem sanatının anlaşılması bakımından önemlidir. Yapıların tipolojik özelliklerinin biçimlenmesinde kuşkusuz dönemin düşünce ve toplumsal yapısının göz önüne alınması gerekir. Bölgeler arası benzerlikler ve farklılıkların sağlanması dönem sanatının oluşumunu sağlamıştır. Bu nedenle “Anadolu Selçuklu Dönemi” kavramı içerisinde ele alınması gerekliliği ortaya çıkıyor. Her yapı özelinde sanatçılar, yeni denemeler, uygulamalar gerçekleştirerek kendilerine özgü bir sanat anlayışını ortaya koymuşlardır. Medrese/Han plan grubu içerisinde yeni bir deneme örneği olarak yorumlanabilecek Hanikah/Zaviye/Ters T plan şeması uygulaması aslında toplumsal düşünce biçiminin Anadolu’da dinsel düşünce yapısının plan tiplerinin oluşumunun önemli bir örneği durumundadır. Çalışmamızda ele alınan yapılar bu uygulamanın önemli örnekleri olmakla birlikte, Anadolu’nun kültürel yapısının yansımasını, Sivas- Kayseri- Afyon- Alanya- Afşin- Eğridir… arasında kültürel yönden benzerliklerin olabileceğini göstermektedir. Anadolu Selçuklu dönemi camilerinde yan mekanlı/ Ters T plan şemasının uygulanmaması, incelenen medrese ve hanlarda bu şekilde farklı bir düzenlemeye yer verilmesi farklılığı yansıtmaktadır. Dolayısıyla bir anlamda Anadolu Selçuklu düşün ve sanatsal anlayışının Osmanlı döneminde uygulanan ve erken dönem camilerinin özgün plan şekli olan yan mekanlı/Ters T planlı cami uygulamasından yine farklılığı göstermektedir. Anadolu Selçuklu ve Osmanlı düşünce yapısının aynı olmadığının kanıtı durumundadır.

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Plan, Mimari, Sosyal Yaşam

Etik Beyan

-

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Investigations on The Reflection of The Intellectual Structure on The Plan Types Of Some Buildings In The Seljuk Period In Anatolia

Öz

Revealing the principles, designs and rules in the Artistic enviroment of the Seljuk period in Anatolia is important in undertanding the art of the period. Undoubtedly, the thought and social structure of the period should be taken in to consideration in shaping the typological features of the builgins. Ensuring similarities and differences between regions enabled the formation of the art of the period. For this reason, it becomes necessary to consider it within the concept of “Anatolian Seljuk Period”. For each building, artists have demonstrated their own unique understanding of art by carrying out new experiments and applications. The Hanihak/Zaviye/ ters T plan scheme application, which can be interpreted as a new trial example within the Madrasa/Han/Caravansaray (Inn) plan group, is actually an important example of the formation of plan types of the religious thought structure of social thought in Anatolia. Althought the structures discussed in our study are important examples of this practice, they reflect the cultural structure of Anatolia and Show that there may be cultural similarities between Sivas- Kayseri- Afyon- Alanya- Afşin- Eğiridr…. The fact that the side pace/ Ters T plan scheme was not applied in mosques of the Anatolian Seljuk period and that such a dig-ferent arrangement was included in the madrasahs and inns examined reflects the diffference. Therefore, in a sense, it shows that the Anatolian Seljuk intellectual and artistic understading differs from the side- spaced / Ters T plan mosgue practice applied in the Ottoman period, which was the original plan shape of the early period mosques. It is proof that the mentality of the Anatolian Seljuks and the Ottomans is not the same.

Anahtar Kelimeler

Anatolia, Plan, Architecture, Social Life

Proje Numarası

-

Kaynakça

• ACAR, T. (2011). Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Bilim Dalı, İzmir.
• ACAR, T. (2013). “Tabhaneli Camilerin Tipolojisi Üzerine Bir Deneme”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Isparta, (28), s.303-326.; https://dergipark.org.tr/tr/pub/sufesosbil/issue/11409/136246 (Erişim Tarihi: 14.09.2023).
• AFYONCU, E. (1998). “Kayseri Sancağı’nda Yörükler (1483-1584)”, II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri 16-17 Nisan 1998, , Kayseri: Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, s. 1-17.
• Ahmed Refik. (1989). Anadolu’da Türk Aşiretleri (966-1200), İkinci Baskı, İstanbul: Enderun Yayınevi.
• ALTINSAPAN, E. (1990). “Seyid Battalgazi Külliyesinde Yer Alan Ümmühan Hatun Türbesi,” I. Uluslararası Seyit Battal Gazi Semineri Bildirileri, 10-11 Eylül 1990, Eskişehir: Eskişehir Valiliği. s, 47-57.
• ALTINSAPAN, E. (1999). Ortaçağ’da Eskişehir ve Çevresinde Türk Sanatı (11-15. Yüzyıllar Mimarisi), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• ALTINSAPAN, E & PARLA, C. (2004). Eskişehir Selçuklu ve Osmanlı Yapıları-I, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• ALTINSAPAN, E & YILMAZYAŞAR, E. (2021). “Eskişehir’de Seyyid Battal Gazi Kültü Odağında Gelişen Anıt Türbe Mimarisine Bir Bakış”, Asos Journal The Journal of Academic Social Science, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, (9), (117), Haziran, 2021, s.1-17. DOI 10. 292228/ASOS51242, https://asosjournal.com/?mod=makale_tr_ozet&makale_id=51242 (Erişim Tarihi:14.09.2023).
• ÇETİN ARSLAN, H. (2001). Türk Akıncı Beyleri ve Balkanların İmarına Katkıları (1300-1500), Ankara: Kültür Bakanlığı.
• BAŞAR, N. (2020). Afşin Eshab-ı Kehf Yapılar Topluluğu, (Basılmamış Bitirme Tezi), . Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Aydın.
• BAYAR, M. (1995). “Afyonkarahisar İline İskan Olunmuş Aşiretler ve Karabağlı Türkmen Aşiretinin İskanı, Sosyal Kültürel Yaşantıları”, IV. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 29-30 Eylül 1995, Afyonkarahisar, Haz. E. Emel Sarlık- Mehmet Sarlık, Hazer Ofset, Afyon, s.179-221.
• BAYBURTLUOĞLU, Z. (1993). Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi.
• BAYRAM, M. (1994). “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Bazı Yöreler Arasındaki Kültürel Yapılanma ve Siyasi Boyutları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.1, Konya, s. 79-92.
• BAYRAM, M. (2009). Danişmend Oğulları Devleti’nin Bilimsel ve Kültürel Mirası, Konya: Unimat Ofset.
• BEKMEZ, A. (2021). Selçuklu Çağı Anadolu Türk Mimarisinde Kadının Rolü, İstanbul: Kriter.
• BİLGET, H. B. (1990). I. İzzeddin Keykavus Darüşşifası, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• CAHEN, Cl. (1994). Osmanlılar'dan Önce Anadolu'da Türkler, İstanbul: 3.Basım, e Yayınları.
• CANTAY, G. (1992). Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• CEYLAN, O. (1988). Sur ve Kaleleri ile Tarihte Sivas, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• ÇETİN, Y. (2007). “Kuruluş Dönemi Osmanlı Cami Mimarisine Ait İki Çantı Camii: Sakarya Büyük Tersiye (Büyük Esence) Köyü Orhan Gazi Camii ve Büyük Kaynarca (Topçu) Köyü Şeyh Muslihuddin Camii”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S.18, Erzurum, s. 1-15.
• ÇETİN, Y. (2020). “Kocaeli ve Çevresinde Orhan Gazi Döneminde İnşa Edilen Çantı Camilerin Plan ve Fonksiyonları Üzerine Bir Değerlendirme”, Uluslararası Milli Mücadele Servetiye Cephesi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu–VI, 08-10 Mart 2019 Kocaeli, Kocaeli: Büyükşehir Belediyesi Yayınları, C.III, s. 1255-1263.
• ÇETİNTAŞ, S. (1953). Sivas Darüşşifası, İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• DEMİRCİ, D. (2007). “Mübarizeddin Ertokuş Kervansarayı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. H. Acun, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, s. 123-139.
• DEMİRCİ, D. (2018). Ertokuş Kervansarayı, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• DOĞAN, M. S. & DOĞAN, C. (2004). “Tarihsel Gelişim Sürecinde Yörükler”, Istanbul Journal of Sociological Research, S.30, İstanbul: s. 15-29 https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusoskon/issue/9507/118827 (Erişim Tarihi: 14.09.2023).
• DOĞAN, N. Ş. (2008). Isparta’da Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mimarisi, Isparta: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• DURUKAN, A. (1998). “Anadolu Selçuklu Sanatında Kadın Baniler”, Vakıflar Dergisi, S.XXVII, Ankara, s. 15-36.
• EKİMCİ, B. G. (2017). “Seyit Battal Gazi Tekkesi’nin Tarihsel Sürekliliği ve Koruma Sorunları/ Historical Continiuty of Seyyid Battal Gazi Tekke and Its Conservation Problems”, Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu, 2-4 Kasım 2017, s. 175-185 academia.edu/37608467/SEYİT_BATTAL_GAZİ_TEKKESİNİN_TARİHSEL_SÜREKLİLİĞİ_ve_KORUMA_SORUNLARI (Erişim Tarihi: 14.09.2023).
• EMECEN, F. (1997). “Osmanlı’nın Batı Anadolu Türkmen Beylikleri Fetih Siyaseti: Saruhan Beyliği Örneği”, Osmanlı Beyliği-The Ottoman Emirate 1300-1389, Ed. E.A. Zachariadou, Çev. G. Çağalı Güven- İ. Yerguz- T. Altınova, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. s. 34-40.
• ERCENEK, G. (1996). “Antalya Bölgesi Yörükleri Göç Yolları”, I. Akdeniz Yöresi Türk Toplulukları Sosyo- Kültürel Yapısı (YÖRÜKLER) Sempozyumu Bildirileri, 25-26 Nisan 1994 Antalya, Ankara: Kültür Bakanlığı, s.133-138.
• ERSOY, B. (1995). “Osmanlı Öncesi Anadolu Kervan Yolları ve Üzerlerindeki Kervansaraylar”, Kültür ve Sanat, S. 25, Ankara, s.22-26.
• EYİCE, S. (1971). “Anadolu’da Orta Asya Sanat Geleneklerinin Temsilcisi Olan Bir Eser: BOYALIKÖY HANIKAHI”, Türkiyat Mecmuası, (XVI), s. 39-56. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuturkiyat/issue/18511/195172. (Erişim Tarihi: 14.09.2023).
• GENCER, Z. T. (2011). “Çok Kültürlü Toplumlarda İletişim: Divriği Örneği”, Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi,(1), s.186-205. https://dergipark.org.tr/tr/pub/e-gifder/issue/7474/98422 (Erişim Tarihi: 14.09.203).
• GÖNÜLAL, Ö. (1989). “Seyitgazi Külliyesinde Selçuklu Dönemi İnşaatı”, Eskişehir I. Selçuklu Eserleri Semineri Bildirileri, 17-18 Ağustos 1989, Eskişehir: Eskişehir Belediyesi, s.37-39.
• GÖRÜR, M. (2007). “Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Kataloğu”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. H. Acun, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, . s. 473-528.
• GÜNDOĞDU, H. (1983). “Afyon’da Yeni Bulunmuş Figürlü Bir Mezartaşı Hakkında”, Sanat Tarihi Yıllığı, (XII), İstanbul, s. 61-93.
• GÜRDAL, M. (1986). “Alanya Selçuklu Hanları”, Antalya 1. Selçuklu Eserleri Semineri, 22-23 Mayıs 1986, Antalya, s. 49-54.
• HALAÇOĞLU, Y. (2017). Türkiye’nin Derin Kökleri Osmanlı Kimliği ve Aşiretler, 4. Baskı, İstanbul: Babıali Kültür Yayınları.
• ERÖZ, M. (1984). “Sosyolojik Yönden Türk Yer Adları”, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, 11-13 Eylül 1984 Ankara, Ankara: Başbakanlık Basımevi, s. 43-53. İsmail Hakkı & Rıdvan Nafiz. (1997). Sivas Şehri, Yayına Haz. Recep Toparlı, Sivas: Sivas Tic. ve Sanayi Odası.
• KAFESOĞLU, İ. (1992). Selçuklu Tarihi, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• KAYAOĞLU, İ. (1978). “Turumtay Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, S.XII, Ankara, s. 91-112.
• KEKE, M. (2019). Afyonkarahisar- Boyalıköy Kueyş Baba Külliyesi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• KUBAN, D. (1965). Anadolu Türk Mimarisinin Kaynak ve Sorunları, İstanbul. : İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi.
• KUBAN, D. (1972). “Ortaçağ Anadolu- Türk Sanatı Kavramı Üzerine “ Malazgirt Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, s. 103-117.
• KUBAN, D. (2002). “Zaviyeler”, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Ed. Doğan Kuban, İstanbul: Yapı- Kredi, s. 209-212.
• KURAN, A. (1969). Anadolu Medreseleri, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi.
• KÜÇÜKCAN, İ. (2005). “Kültürel Geleneğimizde Seyyid Battal Gazi ve Külliyesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (36), 2005, s. 159-188. https://isamveri.org/pdfdrg/D01093/2005_36/2005_36_KUCUKCANI.pdf (Erişim Tarihi: 14.09.203).
• ÖZBEK, Ö. (1974). “Eğirdir Mübarizüddin Ertokuş Kervansarayı”, Vakıflar Dergisi, S.XI, Ankara, s. 293-312.
• ÖZEN, K. (1996). Sivas ve Divriği Yöresinde Eski Türk İnançlarına Bağlı Adak Yerleri, Sivas: Dilek Matbaası.
• ÖZERGİN, M. K. (1965). “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, İstanbul, (20), s.141-170.
• ÖZKARCI, M. (2007). ‘’ Eshab-ı Kehf Hanı’’, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. H. Acun, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, s. 437-447.
• SEYİRCİ, M. & TOPBAŞ, A. (1985). Afyonkarahisar Yöresi Türkmen Mezar Taşları, İstanbul: Arkeoloji- Sanat Yayınları.
• SÖZEN, M. (1969). “Anadolu’da Eyvan Tipi Türbeler”, Anadolu Sanatı Araştırmaları-I, İstanbul, s.179-181.
• SÖZEN, M. (1970). Anadolu Medreseleri (Açık Medreseler), İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi.
• SÖZEN, M. (1972). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri Kapalı Medreseler Bir Kısmı Ayakta Olan Medreseler/ Kaynaklardan Belirlenen Medreseler, C.II, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi.
• SÜMER, F. (1990). Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, 2. Baskı, İstanbul: Türk Tarih Kurumu.
• SÜMER, F. (1999). Tarihi -Boy Teşkilatı- Destanlar Oğuzlar (Türkmenler), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• SAVAŞ, S. (1990). “Sivas’ta Büyük ve Küçük Ali Baba Zaviyeleri”, Vakıflar Dergisi, S.XXI, İstanbul, s. 133-150.
• SAVAŞ, S. (1992). Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, Ankara: Dergah Yayınları.
• ŞAHİN, H. (2020). Dervişler- Fakihler- Gaziler Erken Osmanlı Döneminde Dini Zümreler (1300-1400), İstanbul, Yapı Kredi.
• ŞAHİN, M. K. (2014). Anadolu’da Selçuklu Dönemi Camileri-I Boyuna (Derinlemesine/Dikine) Düzenlemeli Camiler (Anadolu Selçuklu Devleti’nin Yıkılışına Kadar), Ankara: Merdiven Yayınları.
• ŞAHİN, M. K. (2015). Anadolu’da Selçuklu Dönemi Camilerinin Çözümlemeli Plan İrdelemesi, Ankara: Merdiven Yayınları.
• ŞAHİN, M. K. & VARİS, S. (2017). “Eskişehir/Seyitgazi Kümbet Köyünde Bulunan Himmet Baba/Kümbet Dede Kümbeti Üzerine Yeni Düşünceler”, XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 02-05 Kasım 2016, Ed. Doç. Dr. Ela Taş- Arş. Gör. Rumeysa Işık Yayla- Arş. Gör. Murat Alkan, Sakarya Üniversitesi, s. 622-652.
• ŞAHİN, M. K. (2018). “Anadolu Selçuklu Döneminde Malatya ve Tokat Çevresinde Bulunan Bazı Yapılar Üzerine Düşünceler/ Remarks on Some Buildings Located Around Malatya and Tokat in Anatolian Seljuk Period”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (SEMA)- Journal of Seljuk Civilizational Studies (JSCS), Konya, (3), s. 211-251 (ISSN:2651-2602/e-ISSN: 2548-0367).
• TAŞPINAR, G. (2019). Anadolu Selçuklu Dönemi Eş Odaklı Hanlarının Plan Tipolojisi Üzerine İrdelemeler, (Yayımlanmamış Bitirme Tezi), Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Aydın.
• TURAN, O. (1943). “Selçuklu Devri Vakfiyeleri-II, Mübarizüddin Ertokuş ve Vakfiyesi”, Belleten, C.XI, S.43, Ankara, s. 413-429.
• UÇAKCI, İ. (2013). Çorum-Yozgat- Kırşehir- Kırıkkale- Çankırı Yöresi’nde OĞUZ BOYLARI Aşiret- Oymak- Cemaatler, Ankara: Bilgeoğuz Yayınları.
• UÇAKCI, İ. (2013). Sivas- Kayseri- Niğde- Aksaray- Nevşehir Yöresi OĞUZ BOYLARI II Aşiret- Oymak- Cemaatler, İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• UÇAKCI, İ. (2015). Oğuz Boyları Aşiret- Oymak- Cemaatler-II ÜÇOKLAR, İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. (1988). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ÜRGEN, O. “Erken Dönem Osmanlı Tabhaneli ve Zaviyeli Yapıları”, 1-63, academia.edu/45226973/ERKEN_DONEM_OSMANLI_TABHANELI_VE_ZAVIYELI_YAPILARI (Erişim tarihi: 14.09.2023).
• YAVUZ, A. T. (1976). “Anadolu’da Eş Odaklı Selçuklu Hanları”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.2, S.2, Ankara, s. 187-204.