Examining the Lyrics "Vardım Bir Gülşene" in the Framework of Qādirīyya -Gulshanīyya: Traces of Gulshanīyya in Harput

Yıl 2022, Sayı: 13, 95 - 116, 31.12.2022

Muhammed Ali Yıldız Mahmut Demirdil

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1195080

Öz

The thoughts and practices adopted by a sect can be reflected in the dhikr, rites, music and poems of different sects. Within the scope of this study, İçmeli Sabri Sergeant, one of the important figures of Harput, will be discussed through his life and the lyrics "Vardım Bir Gülşene" he wrote. İçmeli Sabri Sergeant, who is a member of the Qādirī sect, leaves an impression reminiscent of the Gulshanīyya sect with the expressions he uses in his lyrics. When approached from a mystical point of view, the lyrics of "Vardım Bir Gülşene", which is remarkable in terms of its content; the developments in the historical process of the Gulshanīyya sect, its practices and metaphors have been examined; it is also tried to be compared to the couplets in Sabri Sergeant's divan. The obtained data has also conduced to investigate the traces of Halvetīyya- Gulshanīyya in Harput. As a result of the literature review, it has been seen that there is no detailed information about the life of İçmeli Sabri Sergeant, and the aforementioned lyrics have not been examined. In the light of the information obtained, the lyrics; the role of dervish lodges in the development of music, the place of frequent use of certain expressions in literary texts, some details of the life of İçmeli Sabri Sergeant, the importance of the Diyarbakır-Harput region in the historical process of Gulshanīyya-Qādirīyya, and the practices and interactions of these sects have been tried to be examined.

Anahtar Kelimeler

Gulshaniyya, Harput, Diyarbakır, Qādirīyya, İçmeli Sabri Sergeant

“Vardım Bir Gülşene” Güftesinin Kâdiriyye-Gülşenîyye Çerçevesinde İncelenmesi: Harput’ta Gülşenîyye İzleri

Öz

Bir tarikat tarafından benimsenen düşünce ve uygulamalar, farklı tarikatların da zikirlerine, ayinlerine, mûsikî ve şiirlerine yansıyabilmektedir. Bu çalışma kapsamında Harput’un önemli simalarından biri olan İçmeli Sabri Çavuş, hayatı ve kaleme aldığı “Vardım Bir Gülşene” güftesi üzerinden ele alınacaktır. Kâdirî tarikatına intisap eden İçmeli Sabri Çavuş, güftesinde kullandığı birtakım ifadeler ile Gülşenîyye tarikatını çağrıştıran bir izlenim bırakmaktadır. Tasavvufi açıdan yaklaşıldığında muhtevası itibariyle dikkat çekici olan “Vardım Bir Gülşene” güftesi; Gülşenîyye tarikatının tarihsel sürecindeki gelişmeleri, uygulamaları ve metaforları yönüyle incelendiği gibi Sabri Çavuş’un divanında yer alan beyitleriyle de kıyaslanmaya çalışılmıştır. Elde edilen veriler, aynı zamanda Harput’ta Halvetîyye-Gülşenîyye izlerinin araştırılmasına da vesile olmuştur. Yapılan kaynak taramaları sonucunda, İçmeli Sabri Çavuş’un hayatı hakkında ayrıntılı bilginin yer almadığı, söz konusu güftenin de incelenmediği görülmüştür. Elde edilen bilgiler ışığında güfte; mûsikînin gelişiminde tekkelerin rolü, bazı ifadelerin edebi metinlerde sık kullanılmasının yeri, İçmeli Sabri Çavuş’un hayatına dair birtakım ayrıntılar, Diyarbakır-Harput bölgesinin Gülşenîyye-Kâdiriyye’nin tarihsel sürecinde ihtiva ettiği önemi ve bu tarikatların uygulamaları, etkileşimleri çerçevesinde incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gülşenîyye, Kâdiriyye, Harput, Diyarbakır, İçmeli Sabri Çavuş

Kaynakça

• Adak, Abdurrahman. “Gülşeniyye Tarikatı ile İrtibatı Olan Bazı Mevlevî Şairler”. Marife 8/1 (Mayıs 2008), 105-136.
• Adar, Çağhan. Halvetilikte Müziğe Karşı İnanç ve Tutumların İncelenmesi. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanatta Yeterlilik Tezi, 2012.
• Akın, Bülent. “Melamet Hırkası Giyenler: 17. Yüzyıl Öncesinde Heterodoks Türk Derviş Topluluklarının Adlandırılması ve Alevilik ile İlişkileri”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 24 (2021), 141-170.
• Akpınar, Hüseyin. Gülşenîlikte Mûsikî ve Mûsikîşinaslar. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Akyel, Salih. “XIX. Yüzyılda Harput Sancağının Demografik Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme”. Tarih Araştırmaları Dergisi 34/57 (Mayıs 2015), 199-220.
• Ali Nihad Tarlan. “Necâtî Dîvânı”. Erişim 2 Temmuz 2022. http://courses.washington.edu/otap/archive/data/arch_txt/texts/a_necati1.html
• Alkış, Abdurrahim. "XII. ve XVII. Asırlar Arasında Diyarbakır’da Tasavvuf Kültürü". Şarkiyat 7/1 (Mart 2016), 15-32.
• Arslan, Mehmet. Mihrî Hâtun Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• Ateş, Süleyman. “Kösetürkmen, Muharrem Hilmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/275-276. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Ay, Resul. XIII-XIV. Yüzyıllar Anadolusu’nda Kültür Dolaşımı Açısından Dervişler Talebeler ve Hacılar. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Aydoğmuş, Günerkan. Harput Kültüründe Din Alimleri. Elazığ: Elazığ Eğitim, Sanat, Kültür, Araştırma Tanıtım ve Hizmet Vakfı (Eleskav), 1998.
• Azamat, Nihat. “Kâdiriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/131-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Benlioğlu, İbrahim. XVII. Yüzyılda Bursa'da Yaşamış Sufi Mûsikîşinaslar. İstanbul: Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları, 1. Basım, İstanbul, 2002.
• Çukurlu, Talip. “Dîvân Şâirinin Gülistân/Gülzâr/Gülşen Mefhumu”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 3/2 (Mayıs 2017), 69-85.
• Demir, Arif. “İslam Tasavvuf Kültüründe Mûsiki Âdâbı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2010), 367-388.
• Durmuş, Efe. “Şeyh’in Olduğu Yer Evimizdir: İbrahim-i Gülşenî’nin Hagiografisinde Sürgün Kavramı”. Kesit Akademi Dergisi 7 (2017), 428-442.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Türk Mûsikîsi Antolojisi. İstanbul: Rıza Koşkun Matbaası, 1. Cilt, 1942.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. sad. Tevfik Temelkuran. 3-4. Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1986.
• Gülşenî, Muhyî-i. Menâkıb-ı İbrahim Gülşenî. nşr. Tahsin Yazıcı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1982.
• İskender Tekin, Havva. Ahmed Müsellem Edirnevinin Şerh-i Kasîde-i Şumû-ı Lâmi İsimli Eseri İnceleme ve Metin. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• İsmail Hakkı Altuntaş. “Sefîne-i Evliyâ Evliyâ-yı Ebrâr Şerh-i Esmâr-ı Esrâr 6”. Erişim 20 Haziran 2022. https://ismailhakkialtuntas.blogspot.com/2020/08/sefine-i-evliya-evliya-y-ebrar-serh-i_82.html
• Kara, Mustafa. “Gülşeniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/256-259. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kara, Mustafa. "Gülşeniye ve Güldeste". Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Ocak 1998), 41-58.
• Kara, Mustafa. Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları: Tarikatlar-Tekkeler- Şeyhler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Karkın, Metin – İmik, Ünal. “Harput Müzik Kültürü”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi 17 (2010), 1-6.
• Kavruk, Hasan. Şeyhülislam Yahyâ Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, ts.
• Kılıç, Rüya. "Osmanlı Devleti'nde Gülşenî Tarikatı (Genel Bir Yaklaşım Denemesi)". OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 15/15 (Temmuz 2004), 209-226.
• Konur, Himmet. İbrahim Gülşenî (Hayatı, Eserleri, Görüşleri). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Kösetürkmen, Muharrem Hilmi. Divan-ı Sırrî. nşr. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Macit, Muhsin. “Osmanlı Kültür ve Sanatında İbrahim Gülşenî’nin İşlevi”. Bilig: Türk Dünyâsı Sosyal Bilimler Dergisi 60 (2012), 193-214.
• Onur, Mehmet Naci. “Harput’ta Divân Şiiri Geleneği”. Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu. ed. Enver Çakar. 2/201-208. Elazığ: Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2013.
• Özaydın, Murat. “Diyarbakır Örneğinde Gülşenîliğin Aziz Mahmut Hüdayi Hazretleri ve Celvetiyye İle Olan İlgisi”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 11/39 (2012), 347-384.
• Özcan, Nuri. “Tekke Mûsikisi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/384-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Öztürk, Ali. “Halvetiyye Tarikatına Mensup XVI. Yüzyıl Divan Şairleri Üzerine Bir İnceleme”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 6/15 (2005), 225-252.
• Öztürk, Mehmet Cemal. “Ramazâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/440-442. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Sarı, İbrahim. Anadolu Evliyaları, E-Book: Net Medya Yayıncılık, 2016.
• Sunguroğlu, İshak. Harput Yollarında (Seçmeler). Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1986.
• Taşbilek, Şemsettin. Elazığ Müzik Kültürü-II. Bursa: Başarı Dergisi Yayınları, 2012.
• Ulupınar, Hamide. “Hasan Zekâî el-Kâdirî’nin Gül Risâlesi”. Mizanü'l-Hak: İslami İlimler Dergisi 13 (Aralık 2021), 35-54.
• Ulusoy, Suat. Atrabü’l-âsâr fî tezkireti’l-‘urefâi’l-edvâr’ın Metin ve Tahlîli. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1949.
• Yağız, Hüdayi. Divan-ı Sabri. Ankara: Feryal Matbaacılık, 1984.
• Yapıcı, Süleyman. Harput Bir Havza Kültürünün Manevi Hüviyeti - Alim Müellif ve Mutasavvıfları. Elazığ: Elazığ Belediyesi, 1-2. Cilt, 2013.
• Yaşar, Ruhat. “Elazığ Kültüründe Son Kadiriler Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme”. Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Harput’a Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu. ed. Enver Çakar vd. 231-288. Elazığ: Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2015.
• Yılmazçelik, İbrahim. "XVIII. Yüzyıl İle XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Eyaletinin İdari Yapısı ve İdari Teşkilatlanması". Tarih Araştırmaları Dergisi 18/29 (Mayıs 1996), 217-232.
• Yucasu, Ahmet Tevfik. Lokman Tasalı ve Harput Mûsikîsi/Lokman Tasalı ve Harput Mûsikîsi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Yürdagür, Metin. “Harpûtî, Abdüllatif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/235-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.