A Treatise of Tawhit Written in the 15th Century: Translation and Analysis of Sheikh Ahmed Ilāhī’s Work Named Risāle-i Tawhidiyye

Yıl 2023, Sayı: 15, 193 - 232, 31.12.2023

Nuriye İnci Mevhibe Altunkaya

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1381343

Öz

The treatise of tawhid are among the works that aim to explain the existence, unity, and uniqueness of Allah and have an important place in the religious literature. Many tawhid treatises have been written in the Islamic scientific tradition, especially in the field of theology and sufism. One of these is Sheikh Ahmed Ilāhī's work called Risāle-i Tawhidiyye, which can be an example in the field of Sufi literature. It is known that Ahmed İlāhī, who is stated in the sources to be originally from Bukhara, came to Anatolia during the reign of Mehmet the Conqueror (15th century), first built a mosque and a lodge around the Yoğurtlu Baba Lodge in Bursa, and then went to Istanbul to meet with Sultan Mehmet the Conqueror. Molla Ilāhī, who attracted attention with his sermon about wahdah al-wujūd in the Hagia Sophia Mosque in Istanbul, translated and annotated some Sufi works overtime upon the request of Fatih. Risāle-i Tawhidiyye, which is the subject of the article, is one of the works written at the request of Fatih Sultan Mehmed. In this study, the only known copy of Risāle-i Tawhidiyye, located in Süleymaniye Library Kemal Edip Collection number 56, pages [305b-306b], is discussed. The axis of the treatise is a Persian couplet. This couplet about Tawhid is explained with quotes from the verses. In this study, first of all, the short biography and works of the author are included. Later, Risāle-i Tawhidiyye was translated into modern Turkish. Physical properties of the work; by evaluating the form and content, the symbolic and concise expressions, mystical and literary meanings in the work have been expanded by using various sources in the literature. In addition, in the appendix of the research, the facsimile of Risāle-i Tawhidiyye, the poems at the end of the treatise and their translation are included. On the other hand, the fact that Ahmed İlāhī carried the pseudonym "Molla İlāhī" in his works, like his contemporary Abdullah-ı İlāhī, caused some of his works to be attributed to Abdullah-ı İlāhī. Therefore, due to the similarity of names, attention should be paid to the possible confusion that may arise in terms of both the life story and the belonging of the works. Considering all these issues, we believe that this article will fill at least some of the existing gaps about Ahmed Ilāhī and his approach to tawhid, about which there is extremely little and limited information about his biography and works.

Anahtar Kelimeler

Sufism, 15th Century Divan Literature, Risāle-i Tawhidiyye, Ahmed İlāhī, Tawhid

15. Yüzyılda Yazılan Bir Tevhid Risâlesi: Şeyh Ahmed İlâhî’nin Risâle-i Tevhidiyye Adlı Eserinin Tercüme ve Değerlendirmesi

Öz

Tevhid risâleleri, Allah’ın varlığı, birliği, tek ve eşsiz oluşunu anlatmayı gaye edinen eserlerden olup dinî literatürde önemli bir yere sahiptir. İslâm ilim geleneğinde özellikle kelam ve tasavvuf alanında pek çok tevhid risâlesi yazılmıştır. Bunlardan biri de tasavvuf edebiyatı alanında örnek teşkil edebilecek, Şeyh Ahmed İlâhî’nin yazdığı Risâle-i Tevhidiyye adlı eserdir. Kaynaklarda aslen Buharalı olduğu belirtilen Ahmed İlâhî, Anadolu’ya Fatih Sultan Mehmed döneminde geldiği (15. yüzyıl), önce Bursa’da Yoğurtlu Baba Dergâhı civarında bir cami ve dergâh yaptırdığı daha sonra Fatih Sultan Mehmet’le görüşmek için İstanbul’a gittiği bilinmektedir. İstanbul’da Ayasofya Camii’nde vahdet-i vücûdla ilgili vaazı ile dikkatleri üzerine toplayan Molla İlâhî, geçen zaman diliminde Fatih’in isteği üzerine bazı tasavvuf eserlerini tercüme ve şerh etmiştir. Makaleye konu olan Risâle-i Tevhidiyye, Fatih Sultan Mehmed’in talebi üzerine yazılan eserlerden biridir. Bu çalışmada, Risâle-i Tevhidiyye’nin Süleymaniye Kütüphanesi Kemal Edip Koleksiyonu, numara 56, 305b-306b varaklarında yer alan, bilinen tek nüshası ele alınmaktadır. Risalenin mihverini Farsça bir beyit oluşturmaktadır. Tevhidle ilgili bu beyit, âyetlerden iktibasla izah edilmektedir. Bu çalışmada öncelikle müellifin kısa biyografisine ve eserlerine yer verilmektedir. Ardından Risâle-i Tevhidiyye, günümüz Türkçesine çevrilmektedir. Eserin fiziksel özellikleri; şekil ve muhteva bakımından değerlendirilmek suretiyle, eserde yer alan sembolik ve veciz ifadeler, tasavvufî ve edebî anlamlar literatürdeki muhtelif kaynaklardan istifa edilmek suretiyle genişletilmiştir. Ayrıca araştırmanın ek kısmında, Risâle-i Tevhidiyye’nin tıpkıbasımına, risâle sonunda bulunan şiirlere ve tercümesine yer verilmiştir. Öte yandan Ahmed İlâhî'nin de eserlerinde çağdaşı Abdullah-ı İlâhî gibi “Molla İlâhî” mahlasını taşıması, bazı eserlerinin Abdullah-ı İlâhî'ye atfedilmesine neden olmuştur. Bu yüzden isim benzerliğinden dolayı gerek yaşam öyküsü gerekse eserlerin aidiyeti noktasında ortaya çıkabilecek muhtemel karışıklığa dikkat edilmelidir. Tüm bu hususları göz önüne aldığımızda, bu makalenin, biyografisi ve eserleri hakkında son derece az ve sınırlı bilgi bulunan Ahmed İlâhî ve onun tevhid yaklaşımı hakkındaki mevcut boşlukların en azından bir kısmını dolduracağına inanıyoruz.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, 15. Yüzyıl Divan Edebiyatı, Risâle-i Tevhidiyye, Ahmed İlâhî, Tevhid

Kaynakça

• Abdülkadiroğlu, Abdülkerim. Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Danişveran-ı Nadiredân (Tıpkıbasım). Beliğ İsmail. Ankara: Anıl Matbaacılık, 1988.
• Akpınar, İsa. Klasik Türk Şiirinde Tevhîd: (Başlangıçtan XVI. Asrın Sonuna Kadar). İstanbul: DBY Yayınları, 2023.
• Ateş, Süleyman. “Kutub”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/498-499. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Bardakçı, Mehmet Necmettin. “İlk Dönem Sûfîlerin Tevhid Tecrübesi Üzerine Bir Değerlendirme”. Sûfîyye 11 (Aralık 2021), 255-280.
• Başer, Hacı Bayram. “Yükümlü Varlıktan Varlığın Gayesi Olan İnsana: Tasavvufta İnsan Tanımlarının Dönüşümü Üzerine Bir Değerlendirme”. İnsan Nedir? İslam Düşüncesinde İnsan Tasavvurları. ed. Ömer Türker-İbrahim Halil Üçer. 501-544. İstanbul: İlem Yayınları, 2019.
• Başer, Hacı Bayram. Sûfîler ve Sultanlar: Klasik Dönemde Tasavvuf-Siyaset İlişkisi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Çavdar, Emre. “‘Lâ-i Nâfiye li'l-Cins’ ve Kur'ân-ı Kerîm'deki Kullanımları”. İlâhîyat Araştırmaları Dergisi (2014), 95-114.
• Damar, Abdullah. Bursa’da Nakşibendiyye Kültürü ve Ahmed İlâhî Tekkesi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2009.
• Ebû Hanîfe. el-Fıḳhu’l-ekber (Ali el-Kârî, Şerhu’l-Fıkhu’l-ekber içinde). Beyrut: y.y., 1404/1984.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî. Kitâbü’t- Tevhîd (Açıklamalı Tercüme). çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 6/2014.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ts.
• Ebû Nasr Serrâc et-Tûsî. el-Lüma İslâm Tasavvufu. çev. Hasan Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Ebû Nasr Serrâc et-Tûsî. el-Lüma. Kahire: El-Mektebetü’t-Tevkifiyye, ts.
• Göktaş, Vahid. “Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Risâlesi’ndeki Vahdet-i Vücûd Görüşü”. Tasavvuf/İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-1) 21. (2008), 427-445.
• Güzel, Bilal. “Şakâyıku'l-Hakâyık Li-Sultâni'l-Hakâyık (İlâhî)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. Erişim 14 Ağustos 2023. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/sakayiku-l-hakayik-li-sultani-l-hakayik-İlâhî.
• Hücvirî. Hakikat Bilgisi Keşfu’l-Mahcûb. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• İbn Manzûr Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.
• İlâhî. Kenzü’l-Esrâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi İbrahim Efendi Koleksiyonu. 000868/ 15-164.
• İlâhî. Risâle-i Tevhîdiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi. Kemal Edip Koleksiyonu. 56/ 305-307.
• İlâhî. Tasavvuf-nâme. haz. Mücahit Kaçar-Ahmet Akdağ. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2014.
• İnci, Nuriye. “Kenzü'l-Esrâr (İlâhî)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. Erişim 18 Aralık 2023. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/kenzu-l-esrar-ilahi.
• İnci, Nuriye. “Risâle-i Tevhîdiyye (İlâhî)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. Erişim 26 Aralık 2022. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/risâle-i-tevhidiyye-İlâhî.
• İsmail Ankaravî. Minhâcu’l-Fukara. haz. Saadettin Ekici. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Kara, Mustafa. “Abdullâh-ı İlâhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/110-112. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kara, Mustafa. Bursa’da Tasavvuf ve Tekkeler. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay., 2001.
• Karamustafa, Ahmet T. Tasavvufun Oluşumu. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Kaska, Çetin. “Divân (İlâhî)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. Erişim 14 Ağustos 2023. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/divan-İlâhî.
• Kılıç, Mahmud Erol. Şeyh-i Ekber: İbn Arabî Düşüncesine Giriş. İstanbul: Sufi Kitap, 2021.
• Kurnaz, Cemal. “Ahmed İlâhî’nin Türkçe Şiirleri”. İLAM Araştırma Dergisi 1/1 (Ocak-Haziran 1996), 153-172.
• Kuru, Esra. “Şeyh Ahmed İlâhî ve Pend-nâme’si” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 9/9 (2014), 771-784.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Letâifü’l-işârât. çev. Mehmet Yalar. İstanbul: İlk Harf Yayınları, 2012.
• Kuşeyrî. Letâifü’l-işârât. thk. İbrahim Besyûnî. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 2000.
• Kuşeyrî. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Nalçacıgil Çopur, Emel. “Yunus Emre’nin Şiirlerinde Deniz”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 22/1 (2022), 65-82.
• Ördek, Şerife. “İlâhî, Şeyh Ahmed İlâhî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. B.y.: y.y, 2020.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-21. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ragıb el-İsfehânî. Müfredât Elfâzıl Kur’ân. thk. Safvân Adnan Dâvûdî. Beyrut: Dârü’ş-Şamiyye, 1996.
• Sağlam, Ayşe. “Nâbî’nin Tevhid’inin Gaye ve Nizam Delili Işığında İncelenmesi”. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi 20 (2023), 83-94.
• Şaşa, Mehmet. Kelam ve Tasavvuf Açısından Marifetullah. Ankara: Nobel Yayınları, 2018.
• Tarlan, Ali Nihad. Divan Edebiyatında Tevhidler. 5. Fasikül. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1936.
• Tek, Abdurrezzak. “Molla [Ahmed] İlâhî’nin Ayasofya Camii’nde Fatih’in Huzurunda Tasavvufa Dair Yaptığı Konuşmalar”. Uludağ Üniversitesi İlâhîyat Fakültesi Dergisi 15/1 (January 2006), 285-305.
• Tek, Abdurrezzak. Nakşiliğin Osmanlı Topraklarına Gelişi Molla Abdullah İlâhî. Bursa: Emin Yayınları, 2012.
• Terrier, Mathieu. “Sufi Hieararchies of the world of lewels of existence: Mulk, Malakūt, Jabarūt and Related Concepts”. Sufi Cosmology. ed. Christian Lange- Alexandre Kynsh. 277-299. Leiden; Boston, Brill, 2002.
• Uludağ, Süleyman. “Tevhid (Tasavvuf)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/ 21-22. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Uludağ, Süleyman. Sırlar Menbaı ve Tarikat Sultanı Cüneyd-i Bağdâdî. Ankara: Harf Yayınları, 2018.
• Ulupınar, Hamide. “İlk Dönem Sûfîlerinde Tevhid Anlayışı”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırmalar Dergisi 9/22 (Temmuz- Aralık-2008), 235-255.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/ 24-26. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Vanlı, Murat. “Edebiyat ve Tasavvuf”. Sosyal Bilimlerde Disiplinlerarası Çalışmanın İmkânı Tasavvuf Örneği. ed. Ahmet Cahid Haksever. 541-570. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Yıldırım, İsmail. “Şeyh Ahmed İlâhî’nin Bilinmeyen Şiirleri ve Bu Şiirlerin Şekil ve Muhteva Husûsiyetleri”. The Journal of Academic Social Science 5 (Eylül 2014), 572-591.