A Sheikh in the Cycle of Politics, Melāma and Martyrdom: Ismail Maʿshūkī

Yıl 2023, Sayı: 15, 139 - 168, 31.12.2023

Melek Karacan

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1382963

Öz

Ismail Maʿshūkī, who is considered to be the Bayrâmî-Melâmî polea and is the son of Pîr Ali Aksarāyī, is one of the important sufis raised by the Ottoman geography of the XVI. century. Born in Aksaray in 1508, the sheikh is known as “Maʿshūkī” because he devoted his life to divine love. Because his father was was a sheikh, he is also referred to as “Cheleby,” and because he started his guiding activities (irshad) at a very young age, he is called “Oğlan Sheikh” (Boy Sheikh). Maʿshūkī, who inherited his father’s order, managed to create a large fan base around him despite his young age. Maʿshūkī who fascinated the people with his effective and fiery sermons in the big mosques in Istanbul, where he went for irshad, gathered enough supporters in a short time to raise a provincial sect that appealed mostly to farmers and peasants to the level of an intellectual urban order. However, when his discourses based on charm, affection and wahdat al-wujud attracted the attention and wrath of the scientific and political authorities, he was declared a mulhid and zindiq with the fatwa of Sheikh al-Islam Chivizadah, and his murder was ordered, and he was executed in the At Meydanı in 945 H (1539) along with his twelve followers. The only document we have regarding the allegations that led to Maʿshūkī’s execution is the record of the trial dated 20 Dhul-Hijjah 945. This document contains accusations recorded based on the testimony of witnesses present at the session where Mâşûkî was also present. However, there is no record indicating whether the sheikh accepted or objected to these accusations during the session. Therefore, it seems impossible to verify the accuracy of the ongoing accusations of heresy and blasphemy against Maʿshūkī based on this document alone. For this reason, it is important to go back to the religious, political and social background of the period and to look at the official Ottoman ideology in order to understand the insight of the issue of “how Maʿshūkī was understood” and “what his fate was”, which correspond to two of our research questions. The answer to the last question of the research, what Maʿshūkī actually said, we find in a mathnawī and ghazals belonging to him in a journal in the Suleymaniye Library. When these verses, which are an important source in terms of revealing what he really said rather than how he was understood, are taken into account, it is noticed that no meaning emerges from Maʿshūkī’s discourse other than the repetition of the idea of wahdat al-wujud, which is one of the basic elements of sufi thought. This study aims to answer three questions about Maʿshūkī in reverse order: what he said, how he was understood, and what his fate was.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Ismail Maʿshūkī, Ottoman, Malāmīya, wahdat

Siyâset, Melâmet ve Şehâdet Döngüsünde Bir Şeyh: İsmâil Mâşûkî

Öz

Bayrâmî-Melâmî kutbu kabul edilen ve Pîr Ali Aksarâyî’nin oğlu olan İsmâil Mâşûkî XVI. yüzyıl Osmanlı coğrafyasının yetiştirdiği önemli sûfîlerden biridir. 1508 senesinde Aksaray’da doğan şeyh, ömrünü aşk-ı ilâhîye adamasından ötürü “Mâşûkî”, babasının şeyh olması hasebiyle “Çelebi”, irşâd faaliyetine çok genç yaşta başladığı için de “Oğlan Şeyh” olarak anılmaktadır. İrşad için gittiği İstanbul’da büyük camilerde irad ettiği tesirli ve ateşli vaazlarla halkı kendine meftun bırakan Mâşûkî, kısa bir zaman içinde daha çok çiftçi ve köylülere hitap eden bir taşra tarîkatını entelektüel bir şehir tarîkatı seviyesine yükseltecek kadar taraftar toplamıştır. Ancak cezbe, muhabbet ve vahdet-i vücûd ağırlıklı söylemleri, ilmî ve siyâsî otoritelerin dikkatini ve gazabını celb edince, Şeyhülislâm Çivizâde’nin fetvasıyla mülhid ve zındık ilan edilip, katline hükmedilmiş ve h. 945/ 1539 yılında da on iki mürîdiyle birlikte At Meydanı’nda idam edilmiştir. Mâşûkî’nin idamına gerekçe oluşturan suçlamaların ne olduğuna dair elimizde yalnızca yapılan muhâkemenin 20 Zilhicce 945 tarihli zabıt metni bulunmaktadır. Bu metinde Mâşûkî’nin de hâzır bulunduğu celsede şahitlerin beyanına göre kaydedilmiş ithamlar yer almaktadır. Ancak mecliste bulunmasına rağmen şeyhin bu ithâmlara kabul cihetinden mi yoksa itiraz cihetinden mi yaklaştığına dair ise hiçbir kayda rastlanmamaktadır. Dolayısıyla Mâşûkî aleyhinde süregelen ilhâd ve zendeka iddialarının sıhhatine en azından bu belge özelinde ulaşmak imkânsız görünmektedir. Bu sebeple araştırma sorularımızdan ikisine karşılık gelen Mâşûkî’nin “nasıl anlaşıldığı” ve “âkıbetinin ne olduğu” meselesinin iç yüzünü kavrayabilmek için dönemin dînî, siyâsî ve sosyal arkaplanına inmek, Osmanlı resmî ideolojisine bakmak bu noktada önem kazanmaktadır. Araştırmanın son sorusu olan Mâşûkî’nin gerçekte ne dediğini ise Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki bir mecmûada bulunan Mâşûkî’ye ait mesnevî ve gazellerde bulmaktayız. Onun nasıl anlaşıldığından ziyade gerçekte ne dediğini ortaya çıkarmak bakımından önemli bir kaynak olan bu manzumlar dikkate alındığında Mâşûkî’nin söyleminden, tasavvufî düşüncenin temel unsurlarından olan vahdet-i vücûd düşüncesinin tekrarından başka bir mânânın çıkmadığı fark edilmektedir. Bu çalışma Mâşûkî’nin ne dediği, nasıl anlaşıldığı ve akıbetinin ne olduğuna dair üç soruyu ters kurguyla cevaplandırmaya matuftur.

Anahtar Kelimeler

tasavvuf, İsmâil Mâşûkî, Osmanlı, melâmiyye, vahdet.

Etik Beyan

makalenin son başlığının bir kısmı Aksaray Sempozyumunda sözlü olarak sunulmuştur. Ancak tam metni basılmamış ve basılmayacaktır.

Kaynakça

• Abdülbâkî, La’lîzâde. Sergüzeşt. sad. Tahir Hafızalioğlu. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001.
• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin iktisâdî ve İctimâî Tarihi. Ankara: Barış Yayınevi, 1999.
• Akşemseddîn. Makâmât-ı Evliyâ. haz Metin Çelik. İstanbul: Özgü Yayıncılık, 2012.
• Arabî, İbn. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
• Arabî, İbn. Maʽrifet Kitabı. çev. Hüseyin Şemsi Güneş. haz. Ercan Alkan - Osman Sacid Arı. İstanbul: İz Yayınları, 2009.
• Askerî, Abdurrahman. Mir’âtü’l-Işk. içinde: İsmail Erünsal, XV-XVI. Asır Bayrâmî Melamiliği'nin Kaynaklarından Abdurrahman el-Askeri'nin Mir’âtü'I-Işk’ı. Ankara: y.y., 2003.
• Atâyî, Nev’îzâde. Hadîkatü’l-Hakâyık. İstanbul: T.C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Azamat, Nihat. “Melâmet”, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/24-25. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Barkan, Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”. Vakıflar Dergisi. II (Ankara, 1942.)
• Barkan, Lütfi. “XV. Ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirâî Ekonominin Hukûkî ve Mâlî Esasları”: Kanunlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1946.
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu: Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Orta Asya Hanefî Hukuku Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İsam Yayınları, 2014.
• Bey, Osman Hakîkî. İrşâdnâme. içinde: Bayrâmî Melâmîliğine Dair Melâmet Risâleleri, haz. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2007.
• Bîcan, Ahmed. el-Müntehâ. haz. Ayşe Beyazıt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Bolat, Ali. “Muhyiddin İbnü’l-Arabî’de Melâmet Tasavvuru”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-2), 10/23 (2009).
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Mehdîlik Meseleleri Hakkında Mütalalarım”. Beklenen Kurtarıcı Çalıştayı, Kuramer. İstanbul: y.y., 2017.
• Chittick, William. Aşk Metafiziği. çev. Ercan Alkan. İstanbul: Hayy Yayınları, 2012.
• Dinar, Bilal. “Bedreddin Simâvî”, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/331-334. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvaları. İstanbul: Gonca Yayınevi, 2009.
• Efendi, Sarı Abdullah. Semerâtü’l-Fuâd. sad. Yakup Kenan Necefzâde. İstanbul: Neşriyat yurdu, 1967.
• Erünsal, İsmail. Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri. İstanbul: Timaş Yayınları, 2021.
• Gaybî, Sun’ullah. Risâle-i Halvetiyye vü Bayrâmiyye, içinde: Bayrâmî Melâmîliğine Dair Melâmet Risâleleri. haz. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2007.
• Gölpınarlı, Abdulbâkî. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Gümüşoğlu, Hasan. “Şîa/İmâmiyye’de Mehdî İnancının Ortaya Çıkışı, Gelişimi ve Ehl-i Sünnet Mehdîlik Anlayışıyla İlişkisi”. Kader 20/2 (Aralık 2022).
• Hallâc. Dîvân-ı Hallâc ve Meahû Ahbâru’l-Hallâc ve Kitâbu’t-Tavâsin. thk.Muhammed Bâsil Uyûn Es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Hasan b. Mehmed. Mecmûa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, no: 800.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2012.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfî-Sultânî Hukuk ve Fatih’in Kanunları”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 13/02 (Şubat 1958).
• İpşirli, Mehmet. “Çivizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/348. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İsmâil, Halîl b. Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin Menâkıbı. haz. Abdülbâki Gölpınarlı – İsmet Sungurbey. İstanbul: Eti Yayınları,1967.
• Karacan, Melek. Tasavvufta Ezeliyyet Düşüncesi (H. III-VI. Asırlar). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 2022.
• Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketâibü A’lâmi’l-Ahyâr min Fukahâ-i Mezhebi’n-Nu’man el-Muhtâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reîsülküttâb, nr. 690.
• Koca, Ferhat. “Osmanlılar Dönemi Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi: Fakılar ile Sofular Mücadelesinin Tarihi Serüveni”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2002), 73-131.
• Konuk, Avni. Füsûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı vd. İstanbul: İFAV Yayınları, 2013.
• Merğinânî, Ebû’l-Hasan. el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Muhammed Tamir – Hafız Aşûr. Kahire: Dâru’s-selâm, 2000.
• Müstakîmzâde, Süleyman Sâdettin. Risâle-i Melâmiyye-i Şuttâriyye. Içinde: Bayrâmî Melâmîliğine Dair Melâmet Risâleleri. haz. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2007.
• Midilli, Muharrem. Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriat Kanun Ayrımı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Mumcu, Ahmet. Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Türkiye Tasavvuf Tarihi Yazıcılığında Melamîler: Yaklaşımlar, Katkılar, Sorunsallar”. Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe: İsmail E. Erünsal’a Armağan: Edebiyat ve Tasavvuf- Kütüphanecilik ve Arşivcilik. 2014.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Bünyamin Ayâşî ve Bayrâmî Melâmiliği”. Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî. Tarihte-Günümüzde Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî Sempozyumu, 1993.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Sûfîliğine Bakışlar. İstanbul: Timaş yayınları, 2015.
• Ortaylı, İlber. Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı. Ankara: Turhan Kitabevi, 1994.
• Önal, Recep. “Osmanlı Coğrafyasında Sünnî Düşüncenin Resmî İdeoloji Olarak Benimsenmesi Üzerine Sosyo-Jeopo-Teolojik Analizler”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi (Aralık 2018) 10/4(22), 1258-1275.
• Serrâc, Ebû Nasr. Lüma’: İslam Tasavvufu. çev. H. Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Şahin, Haşim. “Bayrâmiyye”: Türkiye’de Tarîkatlar. ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Şahin, Haşim. “İkinci Devre (Bayrâmî) Melâmîliğine Genel Bir Bakış”. Uluslararası Melâmilik ve Seyyid Muhammed Nûru'l-Arabî Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Tika Kültür Yayınları, 2016.
• Şahin, Kâmil. “Edebâlî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/393-394. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Taşköprîzâde, Şakâik-i Nu’mâniyye. çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Uludağ, Süleyman. “Şathiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/370-371. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Walker, Paul. “Islamic Heresy”. Dictionary of the Middle Ages. New York: s.n., 1989.
• Yazıcıoğlu M., Sait. “Osmanlılar ve Sünnî- Hanefî Anlayış”. Türkler. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.