Zoomorphic Representations of the Goddess in the Context of Leopard-Lion, Bull-Deer in Ancient Anatolia (Until the End of the 2nd Millennium BCE)

Yıl 2024, Sayı: 53, 170 - 185, 30.04.2024

Evin Özgül Yusuf Kılıç

https://doi.org/10.52642/susbed.1405560

Öz

The tradition of depicting animals dates back to the Paleolithic era and has persisted through the ages. As part of this cultural continuity, in many societies, either animals were considered sacred or, in some places, worshipped as a sign of a cultural reverence for them. Among the animals worshipped, the leopard, the lion, the bull, and the deer are the most common zoomorphic representations of the goddess. These animals depicted alongside goddesses draw attention to their religious and mythological characteristics. In the Neolithic Age, the spotted fur often attributed to leopards likely signifies a theme related to birth, possibly symbolizing aspects of childbirth. The texts uncovered in Boğazköy imply that the goddesses Tetešhapi and the Sun Goddess were closely associated with leopards. The bull, symbolizing reproduction and fertility, and the deer, believed to have a magical purpose, have been considered sacred beings since the Paleolithic Age. Moreover, the frequent depiction of compositions featuring horned animals as the main theme in Paleolithic cave art heralds the presence of a deep-rooted belief system that continued into subsequent Ages such as the Neolithic, Chalcolithic, Bronze Age, and beyond. Thus, the artistic journey that began with the depiction of the bull/cow and deer on cave walls has continued for centuries.

Anahtar Kelimeler

Goddess, Leopard, Lion, Bull, Deer, Depiction, Representation

Eski Anadolu’da Leopar-Aslan, Boğa-Geyik Bağlamında Tanrıçanın Zoomorf Tasvirleri (MÖ 2. Binyılın Sonuna Kadar)

Öz

Çeşitli hayvanları tasvir etme geleneği Paleolitik Çağ’da başlayıp çağlar boyunca devam etmiştir. Kültürel sürekliliğe işaret eden bu durum çerçevesinde birçok toplumda ya hayvanlar kutsal kabul edilmiş ya da bazı yerlerde onlara tapınılmıştır. Tapınılan hayvanlar arasında özellikle leopar, aslan, boğa ve geyik tanrıçanın zoomorf tasvirleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Tanrıçalarla ilişkili olarak betimlenen bu hayvanlar, dinsel ve mitolojik özellikleri ile dikkat çekmektedir. Neolitik Çağ’da genellikle benekli postu ile betimlenen leopar benekleri muhtemelen doğumla ilgili bir konuya işaret etmektedir. Nitekim Boğazköy’de bulunmuş metinlerden leoparın, Tanrıça Teteşhapi ve Güneş Tanrıçası ile yakın ilişki içinde olduğu anlaşılmaktadır. Anadolu’da genellikle koruyuculuğu simgeleyen ve sık sık tasvir edilen aslan ise Çatalhöyük’ten leopar benzeriyle başlayarak tanrıçayla özdeşleşen en güçlü hayvandır. Kedigillerin tanrıça ve kadın ile ilişkilendirilmesi süreklilik arz etmektedir. Öyle ki bu süreklilik siyah kedili cadı geleneğiyle günümüze kadar gelmiştir. Üreme, çoğalmayı sembolize eden boğa ve büyüsel bir amacı olduğu düşünülen geyik de Paleolitik Çağ’dan itibaren kutsal bir varlık olarak düşünülmektedir. Ayrıca Paleolitik Çağ mağaralarında ana tema olarak işlenen boynuzlu hayvan kompozisyonlarının sık sık resmedilmesi, bundan sonraki çağlarda -Neolitik, Kalkolitik, Tunç Çağı ve devamında- tarih sahnesine yerleşen bir köklü inanışın habercisidir. Dolayısıyla boğa/inek ve geyiğin mağara duvarlarında başlayan sanatsal serüveni yüzyıllar boyunca devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tanrıça, Leopar, Aslan, Boğa, Geyik, Tasvir

Kaynakça

• Akdoğan, R. (1990). Boğazköy metinlerinde geçen bazı hayvan isimleri. O. G. Toklu, M. Kutkam, & I. Bingöl (Dü) içinde, Anadolu Medeniyetler Müzesi 1989 Yıllığı (s. 60-67.).
• Akurgal, E. (2005). Anadolu kültür tarihi. Tübitak Yayınları.
• Alp, K. Ö. (2009). Orta Asya'dan Anadolu'ya kültürel sembollere giriş. Eflatun Yayınevi.
• Alp, S. (2003). Hitit güneşi. Tübitak Yayınları.
• Anonim. (tarih yok). Anadolu medeniyetleri müzesi kataloğu.
• Arbückle, B. S. (2020, Haziran 1). Antik çağ Anadolu'sunda hayvan sembolizmi. Kasım 29, 2022 tarihinde aktüelarkeoloji: https://aktuelarkeoloji.com.tr/kategori/arkeoloji/antik-cag-anadolu-sunda-hayvan-sembolizmi adresinden alındı
• Armutak, A. (2002). Doğu ve batı mitolojilerinde hayvan motifi (I. memeli hayvanlar). İstanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi, 28(2), s. 411-427.
• Ateş, M. (2012). Mitolojiler ve semboller-ana tanrıça ve doğurganlık sembolleri. Milenyum Yayınları.
• Aydın, M. (2005). Ansiklopedik dinler sözlüğü. Din Bilimleri Yayınları.
• Aydıngün, G. Ş. (2006). Yerleşik hayat öncesi: Yaratan beden. Ş. Şentürk, & Ş. Aydıngün (Dü) içinde, Tunç çağı'nın gizemli kadınları (s. 11-28). Yapı Kredi Yayınları.
• Belli, O. (2001). Anadolu tanrıçaları. Promete Yayıncılık.
• Beydiz, M. G. (2016). Mitolojiden sanata hayvan imgesi. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Campbell, J. (2020). Tanrıçalar ve tanrıça'nın dönüşümleri. İthaki Yayınları.
• Can, Ş. (1994). Klasik Yunan mitolojisi. İnkılap Kitabevi.
• Childe, V. G. (2009). Tarihte neler oldu? Kırmızı Yayınları.
• Collins, B. J. (2002). Animals in the religions of ancient Anatolia. B. J. Collins (Dü.) içinde, A history of the animal world in the ancient near east (s. 309-334.). Brill.
• Duru, R. (2016). Tarım'dan yazı'ya Burdur yöresi ve yakın çevresi'nin altıbin yılı (mö 8000-mö 2000). Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı.
• Eliade, M. (2003). Dinsel inançlar ve düşünceler tarihi: Taş devrinden eleusis mysteria'larına. Kabalcı Yayınevi.
• Emiroğlu, K., & Aydın, S. (2003). Antropoloji sözlüğü. Bilim ve Sanat Yayınları.
• Er, Y. (2017). Klasik arkeoloji sözlüğü. Phoenix Yayınevi.
• Ertem, H. (1965). Boğazköy metinlerine göre Hititler devri Anadolu'sunun faunası. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Gezgin, İ. (2021). Sanatın mitolojisi: Sanat ne anlatır? Mağara duvarlarından antikçağın sonuna. Redingot Yayınları.
• Hançerlioğlu, O. (2000). Dünya inançları sözlüğü. Remzi Kitabevi.
• Himmetoğlu, M. F. (2021). Hitit dininde boynuz sembolünün kökeni. L. G. Gökçek, E. Yıldırım, & O. Pekşen (Dü) içinde, Anadolu'nun eski çağlarında inanç olgusu ve yönetim anlayışı (s. 345-362.). Değişim Yayınları.
• Işık, F. (1999). Doğa ana kubaba-Tanrıçaların Ege'de buluşması. Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü.
• Kılıç, Y., & Turgut, M. (2016). Eski Anadolu'da bucrania kültü ve bu kültün günümüz bozkır'ına yansımaları. Uluslararası Sempozyum: Geçmişten günümüze bozkır (6-8 mayıs 2016) (s. 773-790.). içinde Selçuk Üniversitesi Türkiye Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Kolankaya, B. N. (2014). Paleolitik çağ kadınları/ The women of the paleolithic age. A. Engin, B. Helwing, & B. Uysal (Dü) içinde, Armizzi- Engin Özgen'e Armağan/ Studies in Honor of Engin Özgen (s. 191-204). Asitan Kitap.
• Kulaçoğlu, B. (1992). Tanrılar ve Tanrıçalar. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayını.
• Kutlu, S. Ö. (2018). Erbaba'dan içi buğday dolu minyatür bir çömlek ve çatalhöyük kanıtları bağlamında, neolitik dönemde boğa sembolizmi ve ritüel. Belleten, 82(293), s. 1-30.
• Luckert, K. W. (2016). Göbekli Tepe. Alfa Yayınları.
• Malinowski, B. (1990). Büyü, bilm ve din. Kabalcı Yayınevi.
• Mellaart, J. (1988). Yakındoğu'nun en eski uygarlıkları. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Mülayim, S. (2015). Dağişimin tanıkları- Türk sanatında ikonografik dönüşümler. Kaknüs Yayınları.
• Oral, E. (2021). Hititlerde dinsel törenler, bayramlar ve festivaller. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences, 7(39), s. 635-644.
• Popko, M. (1995). Religions of Asia Minor. Academic Publications Dialog.
• Przeworski, S. (1940). Notes d'archeologie syrienne et hittite ıv: Le culte du cerf en anatolie. Syria, s. 62-76.
• Roller, L. E. (2013). Ana tanrıça'nın izinde: Anadolu kybele kültü. Alfa Yayınları.
• Savaş, S. Ö. (2002). Hititler'de "fırtına tanrısı" ile "boğa kültü" üzerine bazı gözlemler ve yorumlar. Archivum Anatolicum - Anadolu Arşivleri, 5(1), s. 91-170.
• Schachner, A. (2019). Hattuşa - efsanevi Hitit İmparatorluğu'nun izinde. Homer Kitabevi.
• Seeher, J. (2006). Hattuşa rehberi - Hitit başkentinde bir gün. Ege Yayınları.
• Sellier, G. (2018). Le culte du cerf anatolien: symbolisme, évolution et constance, III-II millénaire a.C. . P. Piron, J. Bouchard, & C. Caron içinde, Actes du colloque “Le sacré dans tous ses étas organizé par l’AEPOA (s. 46-59).
• Taşkın, S. (2019). Luviya IV: İ. ö. 2. binyılda Anadolu'da Hitit ve Luvilerin dinsel inançları ve tanrılarına bir bakış. Arkeopera Yayınları.
• Tay project. (tarih yok). Eylül 3, 2023 tarihinde Tay project: http://www.tayproject.org/TAYages.fm$Retrieve?CagNo=629&html=ages_detail_t.html&layout=web adresinden alındı
• Tuna, C. (2000). Mağaradan kente Anadolu'nun eski yerleşim yerleri (Cilt 1). İletişim Yayınları.
• Ünal, A. (1984). Leopard. E. Ebeling, & B. Meissner (Dü) içinde, Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie (Cilt 6, s. 604-605.). Walter de Gruyter.
• Ünal, A. (2016). Hititlerde ve eski Anadolu toplumlarında din, devlet, halk ve eğlence: Müzik, dans, spor, akrobasi, sirk ve gladyatör oyunları. Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Vikipedi. (tarih yok). Ocak 18, 2023 tarihinde Wikipedia: https://tr.wikipedia.org/wiki/Hitit_G%C3%BCne%C5%9F_Kursu_An%C4%B1t%C4%B1 adresinden alındı
• Wikimedia Commons. (2005). Nisan 22, 2020 tarihinde Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Catal_Hüyük_sanctuary.JPG adresinden alındı