Manihaist Dinî Toplulukların Düzenine İlişkin Eski Uygurca Fragmanlar

Yıl 2024, Sayı: 61, 165 - 190, 30.04.2024

Tümer Karaayak Mehmet Ölmez

https://doi.org/10.21563/sutad.1297775

Öz

Orta Asya, yüzyıllar boyunca muazzam boyutlarda kültürel ve dinî çeşitliliğe ev sahipliliği yapmıştır. Bu çeşitlilik bölgede Budizm, Nasturî Hristiyanlık ve Manihaizm gibi dinlerin yan yana yaşamasına olanak sağlamıştır. Bu dinler arasında gelişmiş bir misyonerlik yapısına sahip olması sebebiyle Manihaizm önemli bir yer edinmiştir. Eski Uygurların en önemli yazınsal kaynakları arasında diğer dinî ve dindışı metinler bulunmasına rağmen Manihaizm’e ait metinler önemli bir yer tutmaktadır. Bu metinler muhtevaları bakımından tarihî raporlar, hikâyeler, masallar, efsaneler, vaazlar, emirler ve edebî metinler vb. gibi alt türlere ayrılmaktadır. Bu çalışmada Berlin Turfan Koleksiyonu’nda korunan ve şimdiye kadar neşredilmemiş Manihaist dinî toplulukların düzenini konu alan beş fragman neşredilecektir. Bu yazının girişinde Manihaist metinler üzerine yapılan çalışmalara değinilecek, daha sonra çalışmaya dâhil edilen fragmanların yazı çevirimlerine ve harf çevirilerine yer verilecektir. Bunu, metnin Türkiye Türkçesine aktarımı, açıklamaları ve sözlüğü takip edecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, Manihaizm, Manihaist metinler, Manihaist dinî topluluklar

Old Uyghur Fragments Relating to the Order of Manichaean Religious Communities

Öz

Central Asia has been home to enormous cultural and religious diversity for centuries. This diversity has enabled religions such as Buddhism, Nestorian Christianity and Manichaeism to live side by side in the region. Among these religions, Manichaeism has gained an important place as it has a developed missionary structure. Although other religious and non-religious texts are among the most important literary sources of the Old Uyghurs, the texts of Manichaeism occupy an important place. In terms of their content, these texts are divided into sub-genres such as historical reports, stories, tales, legends, sermons, orders and literary texts etc. In this study, five fragments about the organisation of Manichaean religious communities will be published which preserved in the Berlin Turfan Collection and hitherto unpublished. In the introduction of this article, the studies on Manichaean texts will be mentioned, and then the transcriptions and transliterations of the fragments that are the subject of the study will be given. This will be followed by the translation of the text into Turkish, explanations and a glossary.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur, Manichaeism, Manichaean texts, Manichaean religious communities

Kaynakça

• Arat, R. R. (1963). Der Herrschertitel Iduq-qut. Ural-Altaische Jahrbücher, 35, 150-157.
• Arat, R. R. (1965). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Arat, R. R. (1986). Iduk-Kut ünvânı hakkında. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 24-25, 23-33.
• Asmussen, J. P. (1965). Xuāstvānīft. studies in manichaeism. Copenhagen: Prostant Apud Munksgaard.
• Bang, W. & Gabain, A. v. (1928). Ein uigurisches Fragment über den manichäischen Windgott. Ungarische Jahrbücher, 8, 248-256.
• Bang, W. & Gabain, A. v. (1929). Türkische Turfan-Texte. II. Manichaica. Berlin. (Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Kl. 1929, 22: 411-430).
• Bang, W. & Gabain, A. v. (1930). Türkische Turfan-Texte III. Der große Hymnus auf Mani. Berlin. (Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Kl. 1930, 13: 183-211).
• Bang, W. (1923). Manichaeische Laien-Beichtspiegel. Le Muséon, 36, 137-242.
• Bang, W. (1924). Manichaeische Miniaturen. Le Muséon, 37, 109–115.
• Bang, W. (1925). Manichaeische Hymnen. Le Muséon, 38, 1-55.
• Bang, W. (1931). Manichäische Erzähler. Le Muséon, 44, 1-36.
• Barbati, C. (2021). On the Iranian lexicon in the Christian Old Uigur texts from Central Asia. Chiara Barbati and Vittorio Berti (Ed.), Iranianate and Syriac Christianity in Late Antiquity and Early Islamic Period içinde (s. 217- 228). Vienna: Austrian Academy of Sciences Press.
• Boyce, M. (1977). A word-list of Manichaean Middle Persian and Parthian. Tehran/Liège: Brill.
• Clark, L. (1997). The Turkic Manichaean literature. J. M. Robinson, H. J. Klimkeit (Ed.), Emerging from Darkness. Studies in the Recovery of Manichaean Sources içinde (s. 89-141). Leiden–New York–Köln: Brill.
• Clark, L. (2000). The conversion of Bügü Khan to Manichaeism. Ronald E. Emmerick vd. (Ed.), Studia Manichaica: IV. Internationaler Kongress zum Manichäismus, Berlin (14.-18. Juli 1997) içinde (s. 83-123). Berlin: Akademie Verlag.
• Clark, L. (2013). Uygur Manichaean Texts, volume II: liturgical texts. texts, translations, commentary. Turnhout: Brepols Publishers.
• Clark, L. (2017). Uygur Manichaean texts, volume III: ecclesiastical texts. texts, translations, commentary. Turnhout: Brepols Publishers.
• Durkin-Meisterernst, D. (2004). Dictionary of manichaean texts. vol. III: texts from Central Asia and China. part 1. Dictionary of Manichaean Middle Persian and Partian. Turnhout: Brepols.
• Edgerton, F. (1953). Buddhist Hybrid Sanskrit grammar and dictionary. c. II: Dictionary. New Haven: Yale University Press.
• Esmailpour, A. (2005). Manichaean gnosis and creation myth. Sino-Platonic Papers, Number 156, Philadelphia, PA: Department of East Asian Languages and Civilizations, University of Pennsylvania.
• Geng S. & Klimkeit, H. J. (1985). Zerstörung manichäischer Klöster in Turfan. Zentralasiatische Studien, 18, 7-11.
• Geng S. (1978). Hui he wen mo ni jiao si yuan wen shu chu-shi [Preliminary translation of an Uighur document concerning Manichean monasteries]. Kao-gu xue-pao, 51(4), 497-516.
• Geng S. (1991). Notes on an Ancient Uighur official decree issued to a manichaean monestery. Central Asiatic Journal, 35, 209-230.
• Geng S., Klimkeit, H. J. & Laut, J. P. (1987). Manis Wettkampf mit dem Prinzen. Ein neues manichäisch-türkisches Fragment aus Turfan. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 137, 44–58.
• Geng S., Klimkeit, H. J. & Laut, J. P. (1989). Die Geschichte der drei Prinzen. Weitere neue manichäische Fragmente aus Turfan. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 139, 328-345.
• Gharib, B. (1995). Sogdian dictionary: Sogdian-Persian-English. Tehran: Farhangan.
• Gulcalı, Z. (2021). Altun yaruk sudur X. kitap: (metin-Türkiye Türkçesine aktarımı-Çince metinle karşılaştırmalı açıklamalar-sözlük-ikilemeler dizini). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gündüz, Ş. (2003). Maniheizm. İslâm ansiklopedisi (C. 27, s. 575-577). Ankara: Türk Diyanet Vakfı.
• Güngör, H. (1988). Maniheizm. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(5), 145-166.
• Hamilton, J. (1986). Manuscrits ouïgours du IXe-Xe siécle de Touen-houang, 1-2. Paris: Peeters.
• Haneda, A. & Yamada, N. (1961). A list of the manuscript remains in Uighur script preserved in the Ryukoku Library. Monumenta Serindica. 4. Buddhist Manuscripts and Secular Documents of the Ancient Languages in Central Asia içinde (s. 171-206). Kyoto: Hōzōkan.
• Haneda, T. (1932). A propos d’un texte fragmentaire de priére manichéene en ouїgour provenant de Tourfan. Memoirs of the Research Department of Toyo Bunko, 6, 1-21.
• Henning, W. (1934). Zum zentralasiatischen Manichäismus, Orientalistische Literaturzeitung, 37(1), 1-12.
• Huang W. (1954). Tulufan kaogu ji. Peking.
• Kaya, C. (2021). Uygurca altun yaruk. giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, A. T. (2020). Maniheist Türkçe metinlerin söz varlığı (Yayımlanmamış doktora tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir.
• Le Coq, A. v. (1908). Ein manichäisch-uigurisches Fragment aus Idiqut-schahri. Sitzungsberichte der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Cl. 19. 398-414.
• Le Coq, A. v. (1909a). Ein christliches und ein manichäisches Manuskriptfragment in türkischer Sprache aus Turfan (Chinesisch-Turkistan). Sitzungsberichte der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Cl. 48. 1202-1218.
• Le Coq, A. v. (1909b). Köktürkisches aus Turfan (Manuskriptfragmente in köktürkischen “Runen” aus Toyoq und Idiqut-Schähri [Oase von Turfan]). Sitzungsberichte der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Cl. 41. 1047-1061.
• Le Coq, A. v. (1911a). Chuastuanift, ein Sündenbekenntnis der manichäischen Auditores. gefunden in Turfan (Chinesisch-Turkistan). Berlin. (Abhandlungen der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften. 1910, Anhang 4,2 pl., Abh. IV, 1-43).
• Le Coq, A. v. (1911b): Dr. Stein’s Turkish Kuastuanift from Tun-huang, being a confession prayer of the Manichaean auditores. Journal of the Royal Asiatic Society, 43(2), 277-314.
• Le Coq, A. v. (1912a). Türkische Manichaica aus Chotscho I. Berlin. (Abhandlungen der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften. 1911, Anhang).
• Le Coq, A. v. (1912b). Ein manichäisches Buch-Fragment aus Chotscho. Festschrift für Wilhelm Thomsen zur Vollendung des 70. Lebensjahres am 25. Januar 1912 dargebracht von Freunden und Schülern içinde (s. 145- 154). Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Le Coq, A. v. (1919). Türkische Manichaica aus Chotscho II. Berlin. (Abhandlungen der Preußischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Kl. 1919, 3).
• Le Coq, A. v. (1922). Türkische Manichaica aus Chotscho III. Nebst einem christlichen Bruchstück aus Bulayïq. Berlin. (Abhandlungen der Preußischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Kl. 1922, 2).
• Le Coq, A. v. (1936). Türkçe Mani elyazıları (Manichaika) c. I. Khotço harabelerinde bulunup A. von Le Coq tarafından tanıtılan el yazıları. çev: Fuat Kösearif. İstanbul: Devlet Basımevi.
• Le Coq, A. v. (1941). Huastuanift. Von Le Coq’un İngilizce tercümesinden. çev: S[üleyman] Hirman. Ankara: Ulusal Matbaa.
• Lieu, S. N. C. & Mikkelsen, G. B. (2017). Tractatus manichaicus sinicus. pars prima text, translation and indices. In association with Lance Eccles, Enrico Morano, Nils A. Pedersen, Nicholas Sims-Williams and Aloїs van Tongerloo. Turnhout: Brepols.
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English dictionary. Oxford: Oxford University Press.
• Moriyasu, T. (1991). Uiguru manikyōshi no kenkyū. A study of the history of Uighur Manichaeism. Research on some Manichaean materials and their historical background. Ōsaka Daigaku Bungakubu Kiyō. Memoirs of the Faculty of Letters, Osaka University.
• Moriyasu, T. (2004). Die Geschichte des uigurischen Manichäismus an der Seidenstraße Forschungen zu manichäischen Quellen und ihrem geschichtlichen Hintergrund. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Moriyasu, T. (2015): Uiguru manikyō-shi kankei siryō shūsei [= Corpus of the materials on the history of the Uighur Manichaism]. Kinki daigaku kokusai jinbun kagaku kenkyūsho kiyō [= Memoirs of the International Institute of Human Sciences Kinki University] Heisei 26 nendo, Higashi Osaka: Kinki University, 137 pp. + 16 pls.
• Olsen, B. A. (1999). The noun in Biblical Armenian: Origin and word-formation - with special emphasis on the Indo-European heritage. Berlin, New York: De Gruyter Mouton.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (1993). Ein Weiteres alttürkisches Pañcatantra-Fragment. Ural-Altaische Jahrbücher, Neue Folge, 12, 179-191.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 65(1), 61-89.
• Özbay, B. (2010). Maniheist Uygur metinlerinin envanterinin hazırlanması (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift. Manihaist Uygurların tövbe duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özbay, B. (2020). Manihaist bir ilahi: Huyadagmān Partça, Soğdca, Eski Uygurca metin ve çeviri. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Özertural, Z. (1996). Maniheist Uygur metinlerinin dil özellikleri ve sözvarlığı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Özertural, Z. (2005). Türk kaynaklarında Maninin öğretisi (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Özertural, Z. (2008). Der uigurische Manichäismus, Neubearbeitung von Texten aus Manichaica I und III von Albert v. Le Coq. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Rault, L. (2019). L’Hymnaire manichéen chinois. Xiabuzan [下部讚] à l’usage des Auditeurs. Leiden, Boston: Brill.
• Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, 1-6. Wiesbaden: Steiner.
• Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung. I. Verben. Band. 1: ab- - äzüglä-. Stuttgart: Steiner.
• Sims-Williams, N. & Durkin-Meisterernst, D. (2012). Dictionary of manichaean texts. vol. III: texts from Central Asia and China. part 2. Dictionary of Manichaean Sogdian and Bactrian. Turnhout: Brepols.
• Sundermann, W. (1979). Namen von Göttern, Dämonen und Menschen in iranischen Versionen des manichäischen Mythos. Altorientalische Forschungen, 6, 95-134.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• Tokyürek H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tongerloo, A. v. (1993). Middle Iranian in Old Uygur: remarks on selected specimens in the Buddhist and Manichaean texts. Wojciech Skalmowski & Alois Van Tongerloo (Ed.), Medioiranica. Proceedings of the International Colloquium organized by the Katholieke Universiteit Leuven from the 21st to 23rd of May 1990 içinde (s. 173-181). Leuven: Peeters Press.
• Tüngüç, K. (2022). Manihaist Türk çevresi metinleri üzerine dil ve uslüp incelemesi (Yayımlanmamış doktora tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Uçar, E. (2023). Manihey çevreye ait ilahi ve dua kitabından Eski Uygurca bir parça (D yazması = Ch/U 6348 [T I x 547]). Edebiyat Dilbilim Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 2(1,1), 1-5.
• Wilkens, J. (1999-2000). Ein manichäisch-türkischer Hymnus auf den Licht-Nous. Ural-Altaische Jahrbücher, Neue Folge, 16, 217-231.
• Wilkens, J. (2000a). Alttürkische Handschriften. Teil 8. Manichäisch-türkische Texte der Berliner Turfansammlung. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Wilkens, J. (2000b). Fragment eines alttürkischen Textes in uigurischer Schrift - Ein kleiner Beitrag zur Parabelliteratur der zentralasiatischen Manichäer. Materialia Turcica, 21, 93-104.
• Wilkens, J. (2000c). Neue Fragmente aus Manis Gigantenbuch. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 150(1), 133-176.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch – Deutsch – Türkisch = Eski Uygurcanın el sözlüğü. Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag.
• Wilkens, J. (2023). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Bd. 3: Fremdelemente, Teil 2: bodivan – cigzin. Stuttgart: Steiner.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon yazılı metinlerin dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldız, H. (2020). Maniheist Uygur metinlerinde Çince alıntılar (Etimolojik, Leksik ve Tematik İncelemeler). Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• Zieme, P. (1966-1967). Beiträge zur Erforschung des Xvāstvānīft. Mitteilungen des Instituts für Orientforschung, 12, 351-378.
• Zieme, P. (1968). Ein manichäisch-türkisches Gedicht. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 16, 50-51.
• Zieme, P. (1969a). Zwei Textergänzungen zu A. von Le Coq’s “Türkische Manichaica aus Chotscho. III.”. Rocznik Orientalistyczny, 32, 7-18.
• Zieme, P. (1969b). Untersuchungen zur Schrift und Sprache der manichäisch-türkischen Turfantexte. (Unveröff. Diss.). Humboldt-Universität, Berlin DDR.
• Zieme, P. (1970). Ein manichäisch-türkisches Fragment in manichäischer Schrift. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 23, 157-165.
• Zieme, P. (1975a). Ein uigurischer Text über die Wirtschaft manichäischer Klöster im uigurischen Reich. Louis Ligeti (Ed). Researches in Altaic Languages. Papers Read at the 14th Meeting of the PIAC Held in Szeged (August 22-28, 1971) içinde (s. 331-339). Budapest: Akadémiai Kiadó.
• Zieme, P. (1975b). Manichäisch-türkische Texte. Berlin: Akademie Verlag.
• Elektronik Kaynaklar
• U 304 (T II D 406a) A yaprağı: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0304seite1.jpg (Erişim tarihi: 15.05.2023).
• U 304 (T II D 406a) B yaprağı: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0304seite2.jpg (Erişim tarihi: 15.05.2023).
• U 305a+b (T II D 406a) A yaprağı: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0305abseite1.jpg (Erişim tarihi: 15.05.2023).
• U 305a+b (T II D 406a) B yaprağı: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0305abseite2.jpg (Erişim tarihi: 15.05.2023).
• U 306 (T II D 406a) A yaprağı: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0306seite1.jpg (Erişim tarihi: 15.05.2023).
• U 306 (T II D 406a) B yaprağı: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0306seite2.jpg (Erişim tarihi: 15.05.2023).
• U 307 (T II D 406a) A yaprağı: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0307seite1.jpg (Erişim tarihi: 15.05.2023).
• U 307 (T II D 406a) B yaprağı: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0307seite2.jpg (Erişim tarihi: 15.05.2023).
• U 308a+b (T II D 406a) a fragmanı, A yaprağı: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0308abseite1.jpg (Erişim tarihi: 15.05.2023).
• U 308a+b (T II D 406a) b fragmanı, B yaprağı: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0308abseite2.jpg (Erişim tarihi: 15.05.2023).