MAʿRİFA AND ARĪFS IN THE ṢŪFĪ THOUGHT OF HACI BEKTAS VELI

Yıl 2022, Sayı: 103, 121 - 139, 20.09.2022

Mahmud Esad Erkaya

Öz

Hacı Bektaş Veli is a person who had important effects on the formation of the religious and mystical
thought of Anatolia. Understanding his ṣūfī thought and mission is important for analyzing the TurkishIslamic thought. The concept of maʿrifa (interior knowledge) forms the basis of Hacı Bektaş’s ṣūfī thought.
In this context, the present study focuses on the emphasis on adherence to Sharia on the way to maʿrifa
in his ṣūfī thought, the sect and maʿrifa maqāms obtained with the implementation of the Sharia, then the
heart as a mean of attaining maʿrifa, and finally the ʿarīfs as a class that has attained maʿrifa. Thus, the place
and importance of maʿrifa in the epistemology of Hacı Bektaş Veli was determined. It was also possible to
compare him with the ṣūfī tradition he was attached. Maʿrifa, which is more valuable than the knowledge
obtained by reason and transmission in ṣūfism, is the key concept of Hacı Bektaş Veli’s ṣūfī thought and
epistemology. Hacı Bektaş Veli designed the ṣūfī education system in line with the idea of four doors and
forty-maqāms. The murīd (disciple), who started his ṣūfī progress with the Sharia gate, reaches the maʿrifa
maqāms after the ṭarīqa gate. Thus, while educating his nafs (soul), he also finds the opportunity to open
the curtains of the ghayb (unknown) world by purifying his nafs. In this process, a murīd who follows the
path of ṣūfism acquires the qualifications of being an ʿābid (worshipper), zāhid (renunciant), ʿarīf (wise)
and muhib (admirer). In this context, the ʿarīf is in a position ahead of the ʿābids and zāhids in terms of
the distance he has covered in reaching the maʿrifatullah. According to Hacı Bektaş Veli, God created
people only so that they could know themselves. In terms of reaching this goal, the ʿarīfs are superior to the
ʿālims (religious scholar), just as they are superior to the ʿābids and zāhids. In other words, the knowledge
of maʿrifatullah is superior to the knowledge obtained through the mind, and the ʿarīfs who have this
knowledge are also in a superior position to the ʿālims. According to Hacı Bektaş, Veli attaining maʿrifa is
only possible through having a life in line with Allah’s will. In this context, it is possible to say that Hacı
Bektaş Veli is a representative of the Sunni ṣūfī tradition in Anatolia, based on the understanding of maʿrifa
shaped by the transfer of Sharia to life.

Anahtar Kelimeler

Taṣawwuf, Hacı Bektaş Veli, Maʿrifa, Maʿrifatullah, Arīf, Epistemology.

HACI BEKTAŞ VELİ’NİN TASAVVUF DÜŞÜNCESİNDE MARİFET VE ARİFLER

Öz

Hacı Bektaş Veli, Anadolu’nun dinî ve tasavvufî düşüncesinin oluşumunda önemli etkileri olan bir isimdir.
Onun tasavvuf anlayışını ve misyonunu anlamak Türk İslam düşüncesini tahlil etmek bakımından önem
arz eder. Marifet anlayışı ise onun tasavvuf düşüncesinin temelini oluşturur. Bu çalışmada, Hacı Bektaş
Veli’nin tasavvuf düşüncesinde marifete giden yolda şeriata bağlılık vurgusu, şeriatın hayata geçirilmesiyle
birlikte elde edilen tarikat ve marifet makamları üzerinde durulmakta, ardından marifete ulaşmada bir
vasıta olarak kalp ve marifete ulaşmış bir sınıf olan ariflerden bahsedilmektedir. Böylece Hacı Bektaş
Veli’nin epistemolojisinde marifetin yeri ve önemi tespit edilerek onun, bağlı olduğu tasavvufî gelenek
ile karşılaştırılma imkânı bulunmuştur. Tasavvufta akıl ve nakille elde edilen bilgiden daha kıymetli olan
marifet, Hacı Bektaş Veli’nin tasavvuf düşüncesi ve bu kapsamdaki bilgi anlayışının anahtar kavramıdır.
Hacı Bektaş Veli, tasavvufî eğitim sistemini dört kapı kırk makam anlayışı doğrultusunda kurgulamıştır.
Şeriat kapısı ile tasavvufî ilerlemesine başlayan mürid, tarikat kapısının ardından marifet makamlarına
ulaşır. Böylece bir taraftan nefsini terbiye ederken diğer taraftan da ruhunu tasfiye ederek gayb âleminin
önündeki perdeleri aralama imkânı bulur. İşte bu süreçte tasavvuf yoluna giden mürid, âbid, zâhid, arif ve
muhib olma vasıflarını elde eder. Bunlardan arif, marifetullaha ulaşma yönünde kat ettiği mesafe itibariyle
âbid ve zâhidlerin önüne geçmiş bir konumda olur. Hacı Bektaş sufilerin genel kanaatine uygun olarak
Allah’ın insanları ancak kendisini tanımaları için yarattığı görüşündedir. Bu gayeye ulaşma yönüyle arifler
tıpkı zâhidler ve âbidlerden üstün oldukları gibi âlimlerden de üstündürler. Diğer bir deyişle marifetullah
ilmi, akıl vasıtasıyla elde edilen bilgilerden üstündür. Marifete ulaşmak ise ancak Allah’ın istediği
doğrultuda bir yaşantıya sahip olmaktan geçer. Bu bağlamda şeriatın hayata aktarılmasıyla şekillenen
marifet anlayışından hareketle Hacı Bektaş’ın, sünni tasavvuf geleneğinin Anadolu’daki bir temsilcisi
olduğunu söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Hacı Bektaş Veli, Marifet, Marifetullah, Arif, Epistemoloji.

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed b. Abdülhâdî. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’lilbâs. I-II Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1351.
• Akyüz, Hüseyin. “Rivayetler Işığında Hz. Peygamber’in Beslenme Kültürü”. Aşçı Dede Ateşbaz-ı Veli, 62-78.
• Ali el-Kari, Ebü’l-Hasen. el-Esrârü’l-merfûa fi’l-ahbâri’l-mevzûa. Beyrut: Dâru’l-Emâne, 1971.
• Bardakçı, M. Necmettin. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Musa-Hızır Kıssası Yorumunun İlim-Marifet Uygunluğu Açısından Değerlendirmesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1998), 81-103.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. el-Câmiu li-şuabi’l-îmân. thk. Muhtar Ahmed en-Nedvî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Bolat, Ali. “Muhâsibî (ö. 243-857)’ye Göre Marifetin Unsurları”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi II/4 (2000), 127-154.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim. “el-Câmiu’s-sahîh”. elKütübü’s-sitte (Mevsûatü’l-hadîsi’ş-şerîf içerisinde). thk. Sâlih b. Abdülazîz. 1-631. Riyad: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Coşan, Mahmud Esad. Hacı Bektaş-ı Veli Makâlât. Ankara: Seha Neşriyat, ts.
• Coşan, Mahmud Esad. “Hacı Bektaş’ın Eserleri”. Makâlât. XXXIX-XLII. Seha Neşriyat, ts.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali. Mu’cemü’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Münşâvî. Kahire: Muhammed Sıddîk el-Münşâvî Yay.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. İbn Arabî’de Ma’rifetin İfadesi. İstanbul: İnsan Yay., 2011.
• Çift, Salih. “Sufilere Göre Bir Bilgi Kaynağı Olarak Marifet”. XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı & Gnostik ve Okültizm Sempozyumu 1 (2012), 217-232.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. İshak el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtu’lasfiyâ. I-X Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Emektar, Ramazan. “İbn Acîbe’nin Marifet Anlayışı”. Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (İHYA) VII/2 (2021), 1121-1148.
• Erkaya, Mahmud Esad. Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları. Ankara: Otto, 2017.
• Erkaya, Mahmud Esad. “Tasavvufî Ahlak”. Din-Ahlak Dengesi (24 Saat - 365 Gün). ed. Hüseyin Akyüz - Kemal Göz. 194-216. Ankara: Gazi Kitabevi, 2020.
• Erkaya, Mahmud Esad. “Tasavvufta Hakikat Kavramına Kaynak Olması Yönüyle Hârise Hadisi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2017), 149-184.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. I-V Cilt. Beyrut: Mektebetü’lAsriyye, 2013.
• Gürer, Betül. “Dîvân-ı Hikmet’te Arifliğin Gerekleri ve Marifetin Tahsili”. Buhara’dan Konya’ya İrfan Mirası ve XIII. Y.y. Medeniyet Merkezi Konya I/ (2020), 105-115.
• Güzel, Abdurrahman. “Ahmed Yesevi, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal’da Dört Kapı Kırk Makam”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 41 (2007), 19-159.
• Hacı Bektaş Veli. Besmele Tefsiri (Hacı Bektaş Veli Külliyatı içerisinde). çev. Hamide Turan. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Hacı Bektaş Veli. Fâtiha Sûresi Tefsiri (Hacı Bektaş Veli Külliyatı içerisinde). çev. Baki Yaşa Altınok. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Hacı Bektaş Veli. Fevâid (Hacı Bektaş Veli Külliyatı içerisinde). çev. Baki Yaşa Altınok. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Hacı Bektaş Veli. Makâlât. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2021.
• Hacı Bektaş Veli. Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye (Hacı Bektaş Veli Külliyatı içerisinde). çev. Gıyasettin Aytaş. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Haddâd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed. Tahrîcü ehâdîsi İhyâi ulûmi’ddîn. Riyad: Dâru’l-Âsıme li’n-Neşr, 1987.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen. Keşfu’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh, 2010.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. thk. Abdullah Ali Kebir vd. I-VI Cilt. Kahire: Dâru’l-maarif, ts.
• Kaplan, Doğan. Erkânnâme 1. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2014.
• Karaağaç, Hilmi. “İlk Dönem Fütüvvetnâmelerine göre Ahîliğin İtikâdî Temelleri”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2013), 41-70.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Halil el-Mansûr. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Fîhi Mâ Fîh. çev. Cemal Aydın. İstanbul: Sufi Kitap Yay., 2020.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Mecâlis-i Seb‘a (Mevlânâ’nın Yedi Vaazı). çev. Dilâver Gürer. İstanbul: İlk Harf Yay., 2017.
• Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. Âdâbü’n-nüfûs. ed. Abdülkadir Ahmed Atâ. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1991.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin en-Nisâbûrî. “Sahîh”. el-Kütübü’s-Sitte (Mevsûatü’l-Hadîsi’şŞerîf içerisinde). thk. Sâlih b. Abdülazîz. 673-1202. Riyad: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Özel, Ahmet Murat. “Marifetullahın İmkân ve İfadesi -Köstendilli Süleyman Şeyhî Örneği-”. Câmî-i Rûm-ili: Köstendilli Süleyman Şeyhî, 183-190.
• Pekdoğru, Yakup. Erken Dönem Tasavvuf Klasiklerinde Marifet 4. - 5. Yüzyıllar. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2020.
• Radavî, Abdülgani Muhammed b. Alâuddîn el-Hüseynî. Fütüvvetnâme-i Tarikat. ed. Osman Aydınlı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2011.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Reis, Bedriye. Gazâlî’de Ahlâk-Marifet İlişkisi. Bursa: Emin Yay., 2011.
• Reis, Bedriye. “Gazâlî’ye Göre Bir Bilgi Kaynağı Olarak Marifet”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2017), 1-40.
• Sâğânî, Ebü’l-Fezâil Hasen b. Muhammed. Mevzûʻâtü’s-Sâğânî. ed. Necm Abdurrahman Halef. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1985.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tûsî. el-Lüma‘ fî târîhi’t-tasavvufi’l-İslâmî. thk. Kamil Mustafa el-Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Soysaldı, İhsan. “Tasavvufta Aşk ve Marifet”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1998), 187-216.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Huseyn. Tabakâtu’s-sûfiyye (İlk Zâhid ve Sufiler). çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• Şehabeddin es-Sühreverdî, Ebû Hafs Ömer b. Muhammed. Avarifü’l-maarif. Beyrut: Dâru Sâdır, 2010.
• Taberânî, Ebü’l-Kasım. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecîd es-Selefî. I-XXV Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye.
• Taşğın, Ahmet. “Geleneksel İrfan Diliyle Alevi Bektaşi Metinlerinin Anlatılma İmkanı”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 6 (2012), 43-67.
• Tehânevî, Muhammed b. A’lâ b. Ali el-Fârukî el-Hanefî. Mevsûatü keşşâfi ıstılâhâti’lfünûn ve’l-ulûm. thk. Refîk el-Acem. I-II Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnan [Librairie du Liban], 1996.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre es-Sülemî. “el-Câmi”. el-Kütübü’s-Sitte (Mevsûatü’l-Hadîsi’ş-Şerîf içerisinde). thk. Sâlih b. Abdülazîz. 1629-2061. Riyad: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Türcan, Talip. “Şeriat”. TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA). XXXVIII/571-574. İstanbul: TDV Yay., 2010.
• Uludağ, Süleyman. “Marifet”. TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA). 28/54-56. Ankara: TDV Yay., 2003.
• Yesevî, Hoca Ahmed. “Fakr-nâme”. Yesevî’nin Fakr-nâmesi. ed. Kemal Eraslan. 36-59. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2016.
• Yıldırım, Ahmet. Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2000.
• Yıldız, Mehmet. “Gayb Meselesi ve İbn Berrecân’ın Keşfi Üzerine Bir Değerlendirme”. Kelam Araştırmaları Dergisi 12/2 (2014), 375-393.
• Yıldız, Mehmet. “Geleceğin Korkusunu Geçmişin Hüznünü Taşımayan İnsan: İbnü’lvakt”. Sufiyye 11 (2021), 79-98.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-ʻarûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Komisyon. Kuveyt: et-Türâsü’l-Arabî, 1965.