1909 Yılı İngiliz Askeri Ataşe Raporlarında Osmanlı İmparatorluğu ve Türk Ordusu

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 239 - 285, 30.03.2024

Ferdi Ertekin

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1377843

Öz

Osmanlı tarihi açısından askeri ataşe raporları, dönemin askeri ve siyasi tarihine farklı bir perspektiften ışık tutması açısından birinci el tarihi kaynaklar arasındadır. Bu makalede Türkçe literatürde ilk defa yayınlanan 1909 tarihli İngiliz askeri ataşe raporları üzerinden Osmanlı İmparatorluğu ve Türk ordusunun vaziyeti ele alınmaktadır. 1909 yılı ataşe raporlarına damgasını vuran en önemli olaylar arasında, 31 Mart Vakası, Hareket Ordusu’nun İstanbul kuşatması, 27 Nisan 1909’da II. Abdülhamid’in tahtan indirilmesi ve yerine V. Mehmet Reşad’ın geçmesi, gayrimüslimlerin zorunlu askerî hizmete alınması, orduda tasfiye ve yer değiştirmeler ile askeri mektep mezunu olmayan ‘alaylı’ subayların yerini ‘mektepli’ subayların almaya başlaması gibi olaylar yer almaktadır. 1909 senesine ait İngiliz askeri ataşe raporları, 31 Mart vakası, Hareket Ordusu’nun İstanbul kuşatması ve gayrimüslimlerin zorunlu askerlik hizmeti karşısındaki tutumları gibi müstakil ve uzun meseleler haricinde, bu çalışmada tümüyle ele alınmaktadır. 27 Nisan sonrası Mahmud Şevket Paşa ile İttihat ve Terakki Komitesi üyeleri arasındaki iktidar çekişmesinden, Türk ordusunun 1909’da yeniden teşkilatlanma sürecine değin Osmanlı İmparatorluğu’nun yedi ordu bölgesinde vuku bulan olaylar, bu ataşe raporlarında ayrıntısıyla ortaya konulmaktadır. ‘İlk Meşrutiyet Padişahı’ Mehmed Reşad’ın Hatt-ı Hümayun’u ve 1909’da Osmanlı İmparatorluğu Bulgaristan’ın bağımsızlığını tanıdıktan sonra 57 Bulgar subayının meşrutiyetin yıl dönümü vesilesiyle İstanbul’u ziyaret etmeleri gibi olayların da yer aldığı bu raporlar 1909 yılına İngiliz perspektifinden ışık tutması açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hareket Ordusu, İstanbul Kuşatması, Sultan Mehmed Reşad, Türk Ordusu, İngiliz Askeri Ataşe Raporları, Herbert Conyers Surtees.

Ottoman Empire and the Turkish Army in the British Military Attaché Reports of 1909

Öz

In Ottoman history, military attaché reports are among the first-hand historical sources that shed light on the military and political history of the period from a different perspective. This article analyses the situation of the Ottoman Empire and the Turkish army through the British military attaché reports of 1909, published for the first time in Turkish literature. In 1909, the main events that marked the attaché’s reports were the 13 April military uprising, the siege of Istanbul by the 3rd army, the dethronement of Abdülhamid II on 27 April 1909 and his replacement by Mehmet Reşad V, the conscription of non-Muslims, purges and replacement of rankers (alaylı) officers by ‘school officers’ (mektepli). With the exception of the 31 March incident, the siege of Istanbul by the 3rd Army corps, called as Movement/Liberation Army, and the attitudes of non-Muslims towards conscription, the 1909 reports of the British military attaché are treated in full in this study. From the power struggle between Mahmud Şevket Pasha and members of the Committee of Union and Progress after 27 April to the reorganisation of the Turkish army in 1909, the attachés' reports detail events in seven army corps districts of the Ottoman Empire. These reports, which cover topics such as the Hatt-ı Hümayun of Mehmed Reşad, the ‘first constitutional sovereign’, and the visit of 57 Bulgarian officers to Istanbul to mark the anniversary of the constitutional monarchy after the Ottoman Empire recognised Bulgaria’s independence in 1909, are important in shedding light on 1909 from a British perspective.

Anahtar Kelimeler

Abdülhamid II, Mahmud Şevket Pasha, Committee of Union and Progress, Sultan Mehmed Reşad, Turkish Army, British Military Attaché Reports, Herbert Conyers Surtees

Kaynakça

• The National Archives (TNA), Foreign Office (FO) 195/2323, No:2, No: 3, No: 5, No: 6, No: 36, No: 37, No: 38, No: 40, No: 41, No: 42, No: 43, No: 46, No: 48, No: 49, No: 51, No: 52, No: 56, No: 59, No: 60, No: 62, No: 68, No: 72, No: 83, No: 84, No: 86, No: 88, No: 89, No: 90, No: 95, No: 96, No: 98, No: 101, No: 103, No: 105, No: 107, No: 109, No: 112, No: 118, No: 119, No: 121, No: 122, No: 126, No: 129.
• The British Library (TBL), India Office Records and Private Papers, IOR/L/MIL/17/16/14, 1917.
• Ahmad, Feroz, İttihat ve Terakki (1908-1914), Çev: Nuran Ülker, Sander Yayınları, İstanbul 1971.
• Akşin, Ahmet, “31 Mart Vak’ası Yargılamaları Üzerine Yeni Belgeler”, Sultan V. Mehmed Reşad ve Dönemi (içinde), C.2, İstanbul 2002, s. 488-516.
• Aydın, Mahir, “Hüseyin Hilmi Paşa” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 18, İstanbul 1998, s. 550-551.
• Ayın, Faruk, Osmanlı Devleti’nde Tanzimattan Sonra Askere Alma Kanunları (1839-1914), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1994.
• Birecikli, İhsan Burak, “Yüzüncü Yılında II. Meşrutiyet’in İlanı Üzerine Bir İnceleme”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 2, Sayı 3, s. 211-226.
• Ertekin, Ferdi, “31 Mart Vakası Sonrası Hareket Ordusu’yla İstanbul’u Kuşatan Manastır Milli Taburu’nda Görevli Bir Subayın Günlüğü” Harp Tarihi Dergisi, Sayı 6, Aralık 2022, s. 65-94.
• Ertekin, Ferdi, İngiliz İstihbaratı ve Osmanlı İmparatorluğu, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2022.
• Göl, Hacer, “Belgelerle Mahmut Şevket Paşa Suikastı”, Tarih ve Gelecek Dergisi, Cilt 7, Sayı 1, s. 334-362.
• Hanioğlu, Şükrü, “İttihat ve Terakki Cemiyeti”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul 2001, s. 476-484.
• Hilbert, Lothar W., “The Early Years of The Military Attaché Service in British Diplomacy”, Journal of the Society for Army Historical Research, Aralık 1959, C. 37, S. 152, s. 164-171.
• Kara, Bülent- YÜKSEL, Burak, “1909 Adana İğtişaşını Meydana Getiren Dinamiklere Dair Bir Değerlendirme”, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, s. 228-254.
• Kuneralp, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922), İsis Yayıncılık, İstanbul 1999.
• Kuran, Ahmed Bedevi, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, Kaynak Yayınları, İstanbul 2000.
• Küçük, Cevdet, “Babıâli Baskını”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 4, 1991, s. 389-390.
• Küçük, Cevdet, “Mehmed V”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 2003, s. 418-422.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988.
• Türkmen, Zekeriya, “Mahmud Şevket Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 27, Ankara 2003, s. 384-386.
• Türkmen, Zekeriya, “31 Mart İsyanı ve Osmanlı Meşruiyetine İndirilen Darbe: Ordu-Siyaset İlişkilerine Sultan V. Mehmed Reşad Döneminden Bir Bakış”, Sultan V. Mebmed Reşad ve Dönemi, C. 2, İstanbul 2018, s. 518-563.
• Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1994), Filiz Kitabevi, İstanbul 1995.
• Uyar, Mesut Uyar & ERICKSON, Edward J., Osmanlı Askeri Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• Yeşilyurt, Yahya, “1853-56 Osmanlı-Rus Harbi’nde Doğu Cephesinde Bir İngiliz Subay: Yarbay William Fenwick Williams’ın Askeri Raporları” Savunma ve Savaş Araştırmaları Dergisi (SAVSAD), Cilt 32, Sayı 1, s. 101-138.
• Yıldız, Gültekin, “Osmanlı Dış Askerî İstihbaratında Formelleşme: Elçiliklerde Ataşemiliterliğin İhdası ve Osmanlı Askeri Ataşe Raporları”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2012 Güz (17), S. 239-266.