Türkiye’de Kibrit İnhisarı ve Karşılaşılan Bazı Sorunlar (1924-1946)

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 771 - 797, 30.03.2024

Ebru Usta

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1394371

Öz

Osmanlı Devleti’nden devralınan inhisar (tekel) uygulamaları ekonomik kalkınmaya katkı sağlamak, istihdamı artırmak ve yerel ekonomileri canlandırmak gibi gerekçelerle cumhuriyetin ilk yıllarında da önemini korumuştur. İnhisar gelirleri genel bütçenin önemli bir kısmını oluşturmuştur. Cumhuriyet’in kurucuları Türkiye’de kibrit sanayii kurma konusunda kararlı olmuşlar Türkiye'nin kibrit inhisarı ile kibrit üretimi alanında önemli adımlar atmışlardır. Bu çalışmada cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren kurulan kibrit inhisarı ve karşılaşılan sorunlar (1924-1946) ele alınacaktır. Çalışmanın temelini oluşturan ve kibrit inhisarının Türkiye’deki gelişiminde çok önemli bir yer tutan yabancı sermayeli The American Turkish Investment Corporation isimli şirket karşımıza çıkmaktadır. Türk Hükümeti ve bahsi geçen şirket arasında yapılan 10 milyon dolarlık istikraz akdiyle kibrit inhisarı işletmesinin adı geçen şirkete devredilmesine karar verilmiştir. Bu dönemde bir merkez bankası kuruluşu hazırlığında olan hükümet, bankanın sermayesinin önemli bir bölümünü bu inhisar karşılığında alınan kredi ile karşılamıştır. Osmanlı Devleti’nde ilk uygulamalarına başlanan kibrit inhisarının Cumhuriyetin ilk çeyrek asırdaki seyri The American Turkish Investment Corporation şirketi özelinde incelenerek araştırma konusuna ilişkin literatürdeki eksiklikler; zabıt cerideleri, resmi gazete, meclis tutanakları, gazeteler, Türk-Amerikan arşiv belgeleri ve dönemin süreli yayınları temel kaynak teşkil edecektir.

Anahtar Kelimeler

Kibrit, İnhisar, Türkiye Cumhuriyeti, Tekel, Kibrit Şirketi

The Monopoly of Matches in Turkey and Some Problems Encountered (1924-1946)

Öz

Monopoly practices inherited from the Ottoman Empire maintained their importance in the first years of the republic for reasons such as contributing to economic development, increasing employment and revitalizing local economies. Monopoly revenues constituted a significant part of the general budget. The founders of the Turkish Republic were determined to establish the match industry in Turkey and took important steps in the field of match production with Turkey's match monopoly. With its match monopoly, Turkey has accomplished significant developments in match production. The focus of this study is limited to match monopoly in Turkey and the challenges encountered (1924-1946) and studied under this term. The American Turkish Investment Corporation, a foreign capital company forms the basis of the study and has an important role in establishing the match monopoly in Turkey. A $10 million loan agreement was signed between the Turkish government and The American Investment Corporation and it was decided that the exclusive match business would be transferred to the company. During this period, the government was preparing to establish a central bank that used the loan to fund a sizable portion of the bank's capital in exchange for this monopoly. The process of match monopoly, which was first introduced in the Ottoman Empire during the first quarter century of the Republic of Turkey, was studied especially for the American Turkish Investment Corporation, and the shortcomings of the literature on the research subject were considered. The main sources are official gazettes, Congressional proceedings, newspapers, Turkish-American archival documents, and magazines from this period.

Anahtar Kelimeler

Matches, Monopoly, Turkish Republic, Economy, Industry, Monopoly Company

Kaynakça

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA, 30-10-0-0/182-59-8, 20.08.1937.
• BCA, 30-10-0-0/182-259-9,12.07.1939.
• BOA, MV, 73/36, 26 Cemaziyelahir 1310/12 Ocak 1893.
• BOA, İrade-Meclis-i Mahsus No: 4626 13 Ekim 1889.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Dış işleri Bakanlığı Arşivi, (TCA)
• TCA,DK_C_G0101403_1_3.25.07.1938.
• TCA,DK_C_G0101403_1_4,25.07.1938.
• TCA,DK_C_G0101403_1_5,13.07.1938.
• TCA,DK_C_G0101219_1_6,13.07.1938.
• TCA,DK_C_G0101219_1_7,13.07.1938.
• ABD Arşivi, National Archives and Records Administration, College Park, Maryland, USA NARA, Records of The Department of State relating to Political Relations between the U.S And Turkey, 1930-1944.
• US NA M 1224/Roll 18, Turkish American Investment Corportion/9; National Archives Microfilm Publications, (Washington 1982).
• US NA M 1224/Roll 15, Büyükelçi Joseph C. Grew'dan Dışişleri Bakanı'na, (No: 1084), istanbul, 16 Temmuz 1930).
• US NA M 1224/Roll 13, 867/51.424, M1248,1249,1250,1251,1252 Büyükelçi Joseph C. Grew'dan Dışişleri Bakanı'na, No: 1080, (İstanbul, 18 Haziran 1930).
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: III, Cilt: 20, Birleşim: 78, 15.6.1930, “Kibrit ve Çakmak İnhisarı İşletmesinin Devrine ve 10.000.000 Dolarlık İstikraz Akdine Dair 1/738 Numaralı Kanun Layihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası”, s.5;
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: III, Cilt: 20, Birleşim: 78, 15.6.1930,
• Resmi Gazete, Sayı: 1212, 10 Haziran 1929.
• Resmi Gazete, Sayı: 1533, 30 Haziran 1930.
• Resmi Gazete, 31 Mayıs 1943, Sayı 5417.
• Resmi Gazete, 11 Mayıs 1944, Sayı 5703.
• Resmi Gazete ,29 Aralık 1945, Sayı 6193.
• Düstur, I. Tertip, Cilt: 6, 458-460.
• ‘‘Kibrit İnhisarının Şirkete Verilmemesi Takarrür Etti’’, Akşam, 25 Ağustos 1928.
• ‘’Bir Alman Grubu İstikraz Teklif Ediyor, Cumhuriyet, 7 Mart 1930.
• ‘’Amerikan grupu ile mukavele tasdik edildi’’ Miliyet, 16 Haziran 1930,
• ‘’Kibrit İnhisarı’’, Yarın, 17 Haziran 1930
• ‘’Kibrit ve Çakmak inhisarı işletilmesi mukavelesi dün mecliste tasdik edildi’’ Hakimiyet-i Milliye,.16 Haziran 1930.
• ‘’Yeni Kibrit Mukavelesine göre’’.. Vakit, 12 Haziran 1930
• ’’T.B.M Meclisinin tasdik ettiği mukaveleyi neşrediyoruz’’ Hakimiyet-i Milliye, 17 Haziran 1930.
• ‘’M. Rist Dün Ankaradan avdet etti,’’ Yarın, 28 Haziran 1930
• ‘’Kibrit Fabrikası inşaatı bitti’’, Vakit, 17 Aralık 1931.
• ‘’Kibrit Şirketi Müdürü geldi’’ Milliyet, 29 Mayıs 1932. Arol, F, Hasan, ‘’Türkiye’de Kibrit Sanayiinin gelişimi Işığında İktisadi Siyaset ve Düşüncenin Dönüşümü, 1875-1952’’, Türklük Araştırmaları Dergisi-16, Güz 2004.
• Atam, Şenay, ‘’Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Osmanlı Kibrit Fabrikası ve Nizamnamesi’’, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 22, Haziran 2020.
• Deck, J. F, ‘‘The Match Stick Colossus’’, Foreign Affairs, Oct. 1930, Vol. 9, No. 1 (Oct. 1930), pp. 149-156 Published by: Council on Foreign Relations Stable, URL: https://www.jstor.org/stable/20030335
• Demirbilek, Sinan (2012) ‘’Tek Parti Döneminde İnhisarlar,’’ Çağdaş Türkiye Tarihi, Araştırmaları Dergisi, XII/ 24, Bahar /2012.
• Doğruel, Fatma, Doğruel, A. Suut, Osmanlı’dan Günümüze Tekel, Yay. Haz. Nihal Öztekin, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi Yayınları, İstanbul 2000.
• Eryaman Ayşe, ‘‘Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkiye’de Kibrit Fiyatlarının Cumhuriyet Gazetesi Sütunlarına Yansıması (1924-1943’’, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Journal Of Modern Turkish History Studies XX/41 (2020-Güz/Autumn).
• Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 2015
• Güdek Gölçek, Şeyda; Gölçek, Ali Gökhan, ‘'Erken Cumhuriyet Dönemi Tekel Uygulamaları: 1920-1950 Döneminde Tuz, İspirto Ve İspirtolu İçkiler İle Kibrit’’, CTAD, Yıl 15, Sayı 30 (Güz 2019)
• İmamoğlu, Deniz Ö, H.V. (2016), ‘’Sinop Kibrit Fabrikası’’, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Özel Sayı: 2.
• Kaya Dr Mutlu, Prof.Dr. Cevdet Yılmaz, ‘’Sanayide Yer Seçimini Etkileyen Faktörlere Bir Örnek; Türkiye Kibrit İnhisarı ve Sinop Kibrit Fabrikası’’, Doğu Coğrafya Dergisi 35.
• Ökçün A. Gündüz,‘‘XIX. Yüzyıldaki İmalat Sanayii Alanında Verilen Ruhsat ve İmtiyazların Ana Çizgileri’’ Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C XXVII, S1.1972.
• Müderrisoğlu Alptekin, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1990. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt I, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2002.
• Partnoy Frank, The Match King: Ivar Kreuger the financial genius behind a century of wall street scandals (1st ed.), Public Affairs, New York 2009.
• Sükan Bige, ‘’İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Yabancı Sermaye Anlayışı’’, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 54, 2014
• Toprak Zafer, Milli İktisat - Milli Burjuva, İstanbul 1995.
• Türken, Serhat, ‘’İsveç İşletme Tarihinde Tartışmalı Bir Portre: Bir Bilimsel Biyografi Denemesi’', Ivar Kreuger, Erişim Tarihi: 28 Mart 2023, https://www.researchgate.net/publication362431155
• Track R. Roger; The United States’ Response to Turkish Nationalism and Reform, 1914-1939, The University of Minnesota Press, Minneapolis 1971.
• Tezel, Yahya. S, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, (1923-1950) Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 5. Baskı, Çankaya, Ankara Ekim 2002.
• Yalçın Acar, Tarihsel Açıdan Türkiye Ekonomisi ve İzlenen İktisadi Politikalar (1923-1963), V. Baskı, Vipaş A.Ş Bursa, 1999.
• Yurtoğlu Nadir, Mustafa Eğilmez, ‘‘Tarihsel Gelişim Süreci İçerisinde Türkiye’de Kibrit İnhisarı, (1923-950)’’. 1.Uluslararası Ekonomi Araştırmaları ve Finansal Piyasalar Kongresi, Kastamonu Üniversitesi, Şubat, 2021.