An Overview of the Use of Cartridge in the Ottoman Artillery (1772-1838)

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 499 - 537, 30.03.2024

Burak Kocaoğlu Hakan Doğan

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1407261

Öz

There is a widespread opinion that cannon were first used in the Ottoman Army at the Battle of Kosovo I. If we take this war as the beginning, it can be easily stated that the Ottoman Empire became one of the most important states of the period in cannon technology in a relatively short period of time. The Ottoman Empire, which maintained its superiority over its rivals in cannon technology until the 16th century, started to lose this superiority during the wars with Austria between 1593-1606. At this point, the Ottoman Empire, which displayed a very flexible attitude in the name of increasing the firepower of the army, focused on the production of many strategic materials within the borders of the country. One of the most important of these strategic materials was disposable gunpowder pouches, also referred to as hartuç pouches in military terminology. The use of cartridge not only prevented problems arising from the use of excess or deficient gunpowder during firing, but also ensured the continuity of firepower. In this study, the production phase of the cartridge between 1772 and 1838, the problems encountered during the production phase, the state’s search for solutions to these problems, and the areas where the cartridge was used extensively are discussed.

Anahtar Kelimeler

Hartuc, Gunpowder, Land Army, Navy, Castle.

Osmanlı Topçuluğunda Hartuç Kesesi Kullanımına Genel Bir Bakış (1772-1838)

Öz

Osmanlı Ordusu’nda topun ilk olarak I. Kosova Savaşı’yla kullanıldığı yönünde yaygın bir görüş mevcuttur. Bu savaşı başlangıç olarak kabul edersek nispeten kısa bir süre içerisinde top teknolojisinde Osmanlı Devleti’nin dönemin en önemli devletlerinden birisi olduğunu rahatlıkla ifade edilebilir. Top teknolojisi noktasında rakiplerine karşı üstünlüğünü 16. yüzyıla kadar sürdüren Osmanlı Devleti 1593-1606 tarihleri arasında Avusturya ile yapılan savaşlarda bu üstünlüğünü kaybetmeye başlamıştır. Ordunun ateş gücünün arttırılması adına oldukça esnek bir tutum sergileyen Osmanlı Devleti birçok stratejik malzemenin ülkede sınırları içerisinde üretimine ağırlık vermiştir. Bu stratejik malzemelerin başında askeri terminolojide hartuç kesesi olarak da ifade edilen tek kullanımlık barut keseleri gelmiştir. Hartuç kesesi kullanımı atış sırasında fazla veya eksik barut kullanımından kaynaklanan sorunların önüne geçtiği gibi ateş gücünün devamlılığını da sağlamıştır. Bu çalışmada 1772-1838 tarihleri arasında hartuç kesesinin üretim aşaması, üretim aşamasında yaşanan sorunlar ve devletin sorunlara çözüm arayışları ve hartuç kesesinin yoğun olarak kullanıldığı alanların neler olduğu ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hartuç, Barut, Kara Ordusu, Donanma, Kale.

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emiri: Sultan I.Abdülhamid (AE.SABH.I): 248/16566, 294/19717, 306/20519, 346/24207.
• Sultan II.Mahmud (AE.SMHD.II): 35/2208, 49/3171.
• Sultan III.Selim (AE.SMSL.III): 10/473, 205/12190, 220/12925, 258/14941.
• Cevdet: Askeriye (C.AS): 67/3139, 88/4090, 110/4964, 135/5996, 137/6075, 140/6220, 161/7078, 219/9333, 296/12298, 311/12852, 333/13802, 348/14412, 350/14480, 381/15734, 384/15869, 392/16184, 400/16513, 414/17153, 414/17154, 428/17770, 462/19292, 521/21768, 578/24318, 603/25432, 609/25683, 616/25982, 713/29925, 768/32485, 782/33117, 828/35251, 884/37976, 905/39031, 906/39055, 908/39167, 917/39604, 923/39889, 944/40969, 947/41090, 957/41610, 958/41633, 975/42461, 984/42917, 988/43115, 989/43216, 1088/48004, 1129/50096, 1131/50225, 1138/50560, 1155/51354, 1171/52159, 1194/53400.
• Bahriye (C.BH): 44/2095, 50/2398, 53/2493, 53/2502, 69/3270, 69/3276, 76/3628, 77/3689, 154/7335, 169/7952, 200/9371, 210/9809, 223/10380, 267/12328.
• Hatt-ı Hümâyun (HAT): 130/5396, 573/28114, 1255/48594. Topkapı Sarayı: Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defteri (TS.MA.d): 7213.
• Agoston, Gabor, Osmanlı’da Ateşli Silahlar ve Askeri Devrim Tartışmaları, (Yay. Haz. Kahraman Şakul), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• Agoston, Gabor, Osmanlı’da Strateji ve Askerî Güç, (Çev. M. Fatih Çalışır), Timaş, İstanbul 2015.
• Aksan, Virgina H., Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700-1870, (Çev. Gül Çağlı Güven), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.
• Aydın, Mahir, “Kaleler”, Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918, (Ed. Gültekin Yıldız), Timaş Yayınları, İstanbul 2017.
• Aydın, Yusuf Alperen, Sultanın Kalyonları Osmanlı Donanmasının Yelkenli Savaş Gemileri (1701-1770), Küre Yayınları, İstanbul 2011.
• Aydüz, Salim, Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi, T.T.K., Ankara 2006.
• Bennet, Matthew-vd., Dünya Savaş Tarihi Erken Ortaçağ Teçhizat, Savaş Yöntemleri, Taktikler 500-1500, C.1, (Çev. Özgür Kolçak), Timaş Yayınları, İstanbul 2021.
• Bostan, İdris, “XVI. Yüzyıl Başlarında Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Faaliyetleri”, Halil İnalcık Armağanı-I, Doğu Batı Yayınları, İstanbul 2009.
• Bostan, İdris, Osmanlı Bahriye Teşkilâtı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, T.T.K., Ankara 2003.
• Bostan, İdris, Osmanlılar ve Deniz, Deniz Politikaları-Teşkilat-Gemiler, Küre Yayınları, İstanbul 2017.
• Bulunur, Kerim İlker, “16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Deniz Taşımacılığı: Navlun ve İskerçe Sözleşmeleri”, History Studies, 6/3, (2014), s. 89-102.
• Cezar, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy dan Tanzimat’a Mali Tarih), Alan Yayıncılık, İstanbul 1986.
• Chase, Kenneth, Ateşli Silahlar Tarihi, (Çev. Füsun Tayanç-Tunç Tayanç), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008.
• Demircan, Yasemin, “1720 Tarihli Tahrir Defterine Göre Nakşa Adası’nda Yapılan Düzenlemeler ve Reâyânın Durumu”, Belleten, 73/268 (2009), s. 671-680.
• Erbaş, Fatih, Doğu Akdeniz’de Güç Mücadelesi, 19. Yüzyılda Donanmalar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Göger, Veysel, “Diyarbakır Kalesi Cephanesi 1740-1746)”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 6/1 (2019), s. 46-62.
• Gölen, Zafer, Osmanlı Devleti’nde Baruthâne-i Âmire (XVIII. Yüzyıl), T.T.K., Ankara 2006.
• Mantran, Robert, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, C.II, (Çev. M. Ali Kılıçbay-Enver Özcan), T.T.K., Ankara 1990.
• Örenç, Ali Fuat, “Deniz Kuvvetleri ve Deniz Harp Sanayii”, Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918, (Ed. Gültekin Yıldız), Timaş, İstanbul 2017.
• Özcan, Abdülkadir, “Biniş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6 (1992), s. 184-185.
• Pakalın, Mehmet Zeki, “Hartuç”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1983.
• Panzac, Daniel, Osmanlı Donanması (1572-1923), (Çev. Ahmet Maden-Sertaç Canpolat), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2018.
• Rice, Rob-vd., Dünya Savaş Tarihi Erken Modern Çağ Teçhizat, Savaş Yöntemleri, Taktikler 1500-1763, C.2, (Çev. Özgür Kolçak), Timaş Yayınları, İstanbul 2021.
• Tekin, Zeki, “İstanbul Debbaghâneleri”, OTAM, 8 (1997), s. 349-364.
• Tetik, Fatih-Serdal Soyluer, “Silah İthalatı ve Kara Harp Sanayii”, Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918, (Ed. Gültekin Yıldız), Timaş, İstanbul 2017.
• Uyar, Mesut-Edward J. Erickson, Osmanlı Askeri Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, T.T.K., Ankara 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapukulu Ocakları, C.2. T.T.K., Ankara 1988.
• Veinstein, Gilles, “Büyüklüğü İçinde İmparatorluk”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C.I, (Yay. Yön. Robert Mantran), Say Yayınları, İstanbul 1991.
• Yeşil, Fatih, İhtilâller Çağında Osmanlı Ordusu Osmanlı İmparatorluğ’unda Sosyoekonomik ve Sosyopolitik Değişim Üzerine Bir İnceleme (1793-1826), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2016.
• Yeşil, Fatih, Trajik Zafer Büyük Güçlerin Doğu Akdeniz’deki Siyasi ve Askeri Mücadelesi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• Yeşil, Fatih-Ömer Gezer, “Osmanlı İmparatorluğu’nda “Sürat” Topçuluğu II (1773-1807): Taktik, Talim Muharebe Performansı ve Nizâm-ı Cedid”, Osmanlı Araştırmaları, 53 (2018), s. 231-285.
• Yıldırım, Filiz, Nazlı Tuna’nin İnce Donanması (18. Yüzyıl), Hiper Yayın, İstanbul, 2019.
• Yıldız, Gültekin, “Kara Kuvvetleri”, Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918, (Ed. Gültekin Yıldız), Timaş, İstanbul 2017.
• Zorlu, Tuncay, Osmanlı ve Modernleşme III. Selim Dönemi Osmanlı Denizciliği, Timaş Yayınları, İstanbul 2014.