Ergenekon Türk Destanı mı, Moğol Destanı mı?

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 588 - 657, 30.03.2024

Şükrü Özdemir Abdullah Temizkan

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1408932

Öz

Câmiü’t-Tevârîh’in Türk tarihi araştırmaları açısından en büyük önemi Türklerin geçmişine ait şifahî ve destanî rivayetleri toplamış olmasıdır. Oğuz Kağan Destanı’nın bir varyantı bize Câmiü’t-Tevârîh aracılığıyla ulaştığı gibi Ergenekon Destanı’nın, şayet Çin kaynaklarındaki anlatı paralel ve eş değer görülürse, bize ulaşan iki varyantından biri Câmiü’t-Tevârîh’teki rivayettir. Bu makalede Câmiü’t-Tevârîh’teki Türk-Moğol müşterek ananesi ve Ergenekon menkıbesi incelenmiş, bu doğrultuda Türklere ait Ergenekon’un Reşîdeddîn ve takipçisi olan İranlı müverrihler tarafından niçin Moğollar üzerinden anlatıldığı hususu açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır. Bu analiz çabasında anahtar rolü oynadığını düşündüğümüz Ergenekon’dan demir madeninin eritilerek çıkıldığı yönündeki rivayet, Cengiz Han’a isnad olunan demircilik ananesi ile birlikte yeniden düşünülmüştür. Klaproth ve Howorth’tan Zeki Velidi Togan’a kadar birçok araştırmacının dile getirdiği Cengiz Han’ın soyunun demirci Türk tarhanlara dayandığı iddiası da konuyla ilgisi dolayısıyla tartışmaya dahil edilmiş, iddiaya mesnet teşkil eden kaynakların ifadeleri yardımcı argümanlar olarak kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ergenekon, Reşîdeddîn, Câmiü't-Tevârîh

Whether Ergenekon Turkish Epic or Mongol Epic?

Öz

The greatest importance of Jāmi' al-Tawārikh for the researches of Turkish history is that it collects the oral and epic narratives of the Turks' past. A variant of the Oghuz Khan Epic is known to us through Jami' al-Tawarikh. Just as a variant of the Oghuz Khan epic has reached us through Jāmi' al Tawārikh, one of the two variants of the Ergenekon epic, if the narrative in Chinese sources is considered parallel and equivalent, is the narrative in Jami' al-Tawarikh. This article analyses the Turkish-Mongolian common tradition and the Ergenekon myth in Jāmi' al-Tawārikh and tries to clarify why the Turkish Ergenekon was narrated through the Mongols by Rashid al Din and his succeeding Iranian chroniclers. The narrative that iron ore was melted down and the people came out of Ergenekon, which we believe plays a key role in this analysis, has been reconsidered along with the tradition of blacksmithing attributed to Genghis Khan. The claim that Genghis Khan's lineage is based on the Turkish blacksmith tarkhans, which has been expressed by many researchers from Klaproth and Howorth to Zeki Velidi Togan, has also been included in the discussion because of its relevance to the subject, and the statements of the sources that form the basis of this claim have been used as auxiliary arguments.

Anahtar Kelimeler

Ergenekon, Rashid al-Din, Jami’ al-Tawarikh

Kaynakça

• Abbâs İkbâl, Târîh-i Moğol, Müessese-i İntişârât-ı Emîr-i Kebîr, Tahran, 1384.
• Abul Fazl, The Akbarnamah, neşr. Maulawi Abd-ur-Rahim, Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1877; İng. terc. → çev. H. Beveridge, The Asiatic Society, Calcutta, 1907.
• Ahmed Emin, Fecrü’l İslâm, çev. A. Serdaroğlu, Kılıç Kitâbevi, Ankara, 1976.
• Alaaddin Ali bin Muhammed bin İbrâhîm el-Bağdâdî, Tefsîru’l Hâzin el-Müsemmâ Lübâbu’t Te’vîl fî Ma’ânî’t Tenzîl, Dârü’l Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, 2004.
• Amitai, Reuven, Did Chinggis Khan Have a Jewish Teacher? An Examination of an Early Fourteenth-Century Arabic Text, Journal of the American Oriental Society, vol. 124, No. 4, 2004, ss. 691-705.
• Andreasyan, Hırant D., Süryani Mikail Vekâyinâmesi, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’nde mahfuz basılmamış tercüme, 1944.
• Aristov, N. A., Türk Halklarının Etnik Yapısı, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2014.
• Arsal, Sadri Maksudi, Türk Tarihi ve Hukuk, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1947.
• Barthold, V. V., Reşîdedîn ve Eseri, Türk Yurdu, çev. R. Hulusi, 1340-1341, c. I, sayı: 1, s. 35-44; c. I, sayı: 2, s. 114-121; c. I, sayı: 4, s. 260-264; c. I, sayı: 6, s. 494-496; c. II, sayı: 7, s. 13-16; c. II, sayı: 10, s. 336-347.
• Barthold, V. V., Moğollar Tarihine Medhal, Türk Yurdu, çev. R. Hulusi, 1925, c. III, sayı: 13, s. 17-26; sayı: 14, s. 191-202.
• Bayani, K., Chronique des Rois Mongols en Iran, Librairie D’Amerique et D’Orient, Paris, 1936.
• Benâketî, Târîh-i Benâketî: Ravzatü Uli’l Elbâb fî Ma’rifeti’t Tevârîh ve’l Ensâb, neşr. Ca’fer Şi’âr, Tahran, 1348.
• Biçurin, Nikita, Sobranya Svedenii o Narodakh Obitavşikh v Sredney Azii, St. Petersburg, 1851; Türkçe terc. → Resulzade M. E., Eski Zamanlarda Orta Asya’da Yaşayan Milletlere Ait Bilgiler Dergisi, TTK Kütüphanesi’nde mahfuz basılmamış tercüme, tarihsiz.
• Biçurin, Nikita, İstoriya Pervıh Çetıreh Hanov iz Doma Çingisova (Cengiz Hanedanından İlk Dört Hanın Tarihi), Moskova, 1826.
• Blochet, Edgard, De l’Influence de la Religion Mazdéenne sur les Croyances des Peuples Turc, Revue de l’Histoire des Religions, Paris, 1898, ss. 26-63.
• Blochet, Edgard, Introduction a L’Histoire des Mongols de Fadlallah Rashid ed-din, E. J. Brill, Imperimerie Orientale, Leiden, 1910.
• Boyle, John Andrew, The Significance of the Jāmi’ al-Tawārīkh as a Source on Mongol History, Mecmûa-i Hitâbehâ-yı Tahkîkî derbâre-i Reşîdeddîn Fazlullâh Hemedânî, Tahran, 1350, ss. 1-8.
• Bretschneider, Emile, Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources I-II, K. Paul, Trench, Trübner Co. Ltd., London, 1888.
• Brosset, M., Histoire de la Géorgie, Impremerie de l’Académie Impériale des Sciences, St. Pétersbourg, 1848.
• Browne, Edward G., Literary History of Persia, Cambridge, 1928; Farsça terc. → Târîh-i Edebî-yi Îrân, çev. A. A. Hikmet, Tahran, 1339.
• Burûşekî, Muhammed Mehdî, Berresî-i Reviş-i İdârî ve Âmûzişî Rab’-ı Reşîdî, Müessese-i Çâp u İntişârât-ı Âsitân-ı Kuds-i Rezavî, Meşhed, 1365.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Sahasında İsrâiliyâta Kısa Bir Bakış I-II, Diyânet İlmî Dergi, 1962, c. I, sayı: 6, ss. 8-11; sayı: 7, ss. 6-9.
• Cerrahoğlu, İsmail, Ye’cüc-Me’cüc ve Türkler, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1975, c. XX, ss. 97-126.
• Chabot, Jean-Babtiste, Chronique de Michel le Syrien Patriarche Jacobite D’Antioche (1166-1199) I-IV, Ernest Leroux, Paris, 1905.
• Chavannes, Edouard, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, St. Petersbourg, 1903.
• Cordier Henri, Histoire Générale de la Chine I-IV. Librairie Paul Geuthner, Paris, 1920.
• Cosmo N. & Devin D. D. & Humphrey C., Gog and Magog in Early Syriac and Islamic Sources, Leiden, Boston, 2009.
• Cüveynî Alaeddîn Ata Melik, Tarıkh-ı-Jahan-Gusha, neşr. M. ibni Abdülvehhâb Kazvînî, E. J. Brill, Imprimerie Orientale, Leyden, 1912.
• Cüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî I-II, neşr. Abdülhayy Habîbî, Kâbil, 1343.
• D’Ohsson, A. Constantin, Histoire des Mongols I-IV, Frederik Müller, Amsterdam, 1852.
• Danuu Ankhbayar, Cengiz İmparatorluğu Hakkında İlk Tarih Kayıtları: Meng Ta pei lu, Hei Ta shi lu. haz. Uyar M., Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2021.
• De Guignes, Joseph, Histoire Générale des Huns, des Turcs, des Mogols et des autres Tartares Occidentaux I-V, Paris, 1756.
• De Guignes, Joseph, Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sâir Garbî Tatarların Târîh-i Umûmîsi I-VIII, çev. H. Câhid, Tanin Matbaası, İstanbul, 1925.
• De La Croix Pétis, Histoire du Grand Genghizcan, Premier Empereur des Anciens Mogols et Tartares, Paris, 1710; İngilizce terc. → The History of Genghizcan the Great, First Emperor of the Ancient Moguls and Tartars, London, 1722.
• De Mailla, Joseph, Histoire Générale de la Chine, Traduites du Tong-Kien-Kang-Mou I-XII, Paris, 1779.
• Défremery C. - Sanguinetti B. R., Voyages d’Ibn Batoutah I-IV, Imprimerie Nationale, Paris, 1874.
• Demir, Necati, Bozkurt ve Ergenekon Destanı, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2021.
• Devletşâh bin Alâüddevle, The Tadhkiratu Shu’ara = Memoires of the Poets, neşr. E. Browne, E. J. Brill, Leiden, 1901.
• Eberhard, Wolfram, Ongutlar Hakkında Mülâhazalar, Belleten, 1944, sayı: 32, ss. 584-588.
• Ebubekir bin Abdullâh bin Aybek, Kenzu’d Durer ve Câmiu’l Gurer, neşr. Doktor Saîd Abdülfettâh Âşûr, Kahire 1972.
• Ebülgâzî Bahadır Hân, Türk Şeceresi, neşr. Dr. Rıza Nur, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1925.
• Ercilasun, Ahmet Bican, Nehir Destan Oğuzname, Dergah Yayınevi, İstanbul, 2019.
• Filibeli Ahmet Hilmi, Senûsîler, İkdâm Matbaası, İstanbul, 1325.
• Finch Roger, Moğolların Gizli Tarihindeki Efsanevi Unsurlar-Tepegöz, Oedipus, Bodoncar. çev. Güleç İ., Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2020.
• Firdevsî, Şâhnâme, çev. N. Lugal, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2009.
• Fischel, Walter, Jews in the Economic and Political Life of Mediaeval Islam, Londra, 1937.
• Fischel Walter, Über Raschid ad-Daulas Jüdischen Ursprung. Ein Beitrag zur Geschichte der Judenfrage in Persien unter den Mongolen, Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums, 1937, ss. 145-153.
• Franxman, W. Thomas, Genesis and the Jewish Antiquities of Flavius Josephus, Biblical Institute Press, Rome, 1979.
• Es-Sayyâd Fuâd Abdülmu’tî, Müverrihu Muguli’l Kebîr Reşîdüddîn Fazlullâh Hemedânî, Dârü’l Kâtibü’l Arabî li’t Tıbâ’a ve’n Neşr, Kâhire, 1967.
• Gamq’relidze, Dmitri ve diğerleri, A History of Georgia, Artuniji Publishing, Tiflis, 2002.
• Golden, Peter, The Ethnogonic Tales of the Turks, The Medieval History Journal, 2018, 21, 2, ss. 291-307.
• Gökalp, Cevdet, Göktürk Devletinin Kuruluşundan Çingiz’in Zuhuruna Kadar Altaylarda ve İç Moğolistan’da Kabileler, Sevinç Matbaası, Ankara, 1973.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Camiü’t Tevârîh Tercümesi, MEB, tarihsiz, TTK Küt., A II/7509.
• Grousset, Réne, Stepler İmparatorluğu, çev. İnalcık H., TTK Basımevi, Ankara, 2011.
• Grzhimailo, Grum, Zapadnaya Mongoliya i Uryankhaiskii Krai I-II, Leningrad, 1926.
• Gumilev, Lev Nikolaevich, Searches for an Imaginary Kingdom, çev. Smith R. E. F., Cambridge Uni. Press, 1987.
• Gülensoy Tunver, Altan Topçi, TTK Belleten, 1974, cilt: XXXVIII, sayı: 152, ss. 9-72.
• Gülensoy T. (2007). Moğolların Gizli Tarihi, Altan Topçi, Defter-i Çingiz-nâme, Cengiz-nâme ve Anonim Şibanî-nâme’ye Göre Cengiz Hân’ın Soy Kütüğü, Turkish Studies, c. II, sayı: 2 (1), ss. 257-275.
• Günaltay, Şemsettin, Türk Tarihinin Ana Kaynaklarından Camiüttevarih ve Fazlullah Reşidüddin, TTK Belleten, 1937, c. I, sayı 1, ss. 165-179.
• Günaltay, Şemsettin, Türklerin Anayurdu ve Irkı Meselesi, Tarih Semineri Dergisi, 1937, sayı 1-1, İstanbul, ss. 3-13.
• Günaltay, Şemsettin, Türk Tezi Hakkındaki İntikatların Mâhiyeti ve Tezin Kat’î Zaferi, TTK Belleten, 1938, cilt II, sayı: 7-8, ss. 337-365.
• Hamdullâh el-Müstevfî Kazvînî, Târîh-i Guzîde, neşr. Nevâî A., Müessese-i İntişârât-ı Emîr-i Kebîr, Tahran, 1387.
• Hammer, Joseph von, Geschichte der Ilchane, Darmstadt, 1843.
• Horowitz, Josef, MEB İA c. XIII Vehb b. Münebbih maddesi, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1986, ss. 261.
• Howorth, H. H., History of the Mongols I-III, Longmans Green and Co., London, 1876.
• Howorth, H. H., The Northern Frontagers of China part VII, The Shato Turks, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, New Series, 1885, vol. 17, no: 2, ss. 293-338.
• Howorth, H. H., The Factitious Genealogies of the Mongol Rulers, Journal of the Royal Asiatic Society, Jul. 1908, .ss. 645-668.
• İbn Haldun, Mukaddime I-III, çev. Zakir Kadirî Ugan, MEB Yayınları, İstanbul, 1997.
• İbnu Asâkir, Târîhu Medîneti’d Dımaşk, Dâru’l Fikr, Beyrut, 1415.
• İbnü’l İbrî, Târîhu Muhtasarü’d Düvel, Dârü’r Râidi’l Lübnânî, Lübnân, 1994.
• İnan, Abdülkadir, Moğolların Gizli Tarihi, TTK Belleten, 1942, c. VI, sayı: 21-22, ss. 121-126.
• İnan, Abdülkadir, Ongutların Menşei Meselesi, TTK Belleten, 1944, c. 8, sayı: 31, ss. 453-456.
• İnan, Abdülkadir, Nayman Boyunun Soyu Meselesi, TTK Belleten, 1960, c. XXIV, sayı: 96, s. 539-545.
• Jahn Karl, Tebriz: Doğu ile Batı Arasında Bir Ortaçağ Kültür Merkezi. Tarih Araştırmaları Dergisi, çev. İsmail Aka, 1980, c: 13, sayı: 24, ss. 59-77.
• Josephus, Jewish Antiquities I-IV, çev. H. St. J. Thackeray, Harvard University Press, London, 1961.
• Julien, Stanislas, Document Historique sur les Tou-kioue (Turcs), Journal Asiatique, 1864, VI. seri, c. III; Türkçe terc. → Tukyulara Dair Vesikalar, Dârülfünûn Ed. Fakültesi Mecmûası, çev. N. Âsım, 1927, c. V, sayı: 4-5, ss. 365-388.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Tarihinde Moğollar ve Cengiz Meselesi, İstanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Dergisi, 1953, c. V, s. 8, ss. 105-136.
• Kamola, Stefan, History and Legend in the Jami’ al-Tawarikh, Abraham, Alexander and Oghuz Khan, Journal of Royal Asiatic Society, 2015, vol. 25, ss. 555-577.
• Karatay, Osman, Ergenekon Öncesindeki Felaket Hakkında Bir Tarihlendirme Denemesi, I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni Bildirileri, Afyonkarahisar, 2009, ss. 127-133.
• Kâşânî Ebu’l Kâsım Abdullâh, Târîh-i Olcaytu, neşr. M. Hambly, Bengâh-ı Tercume ve Neşr-i Kitâb, Tahran, 1969.
• Kaşgarlı Mahmûd, Dîvânu Lugâti’t Türk I-IV. neşr. B. Atalay, TTK, Ankara, 1985.
• Kaya, Mehmet Levent, Moğolların Gizli Tarihçesi. Kronik Kitap, İstanbul, 2019.
• Kirmânî Nâsırüddîn Münşî, Nesâimü’l Eshâr min Letâimü’l Ahbâr der Târîh-i Vüzerâ. neşr. Urmevî C. H., İntişârât-ı Ittılâ’ât, Tahrân, 1364.
• Klaproth, Julius, Tableaux Historiques de l’Asie, Librairie Ponthieu, Paris, 1826.
• Klaproth, Julius, Mémoires Relatifs a l’Asie I-II, Librairie Orientale, Paris, 1828.
• Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, Selenge Yayınları, İstanbul, 2015.
• Köprülü, M. Fuat, Türk Edebiyatı Tarihi. Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1980.
• Krawulsky, Dorothea, The Mongol Īlkhāns and their Vizier Rashīd al-Dīn, Frankfurt, 2011.
• Kurat, Akdes Nimet, Göktürk Kağanlığı. Ankara Üni. DTCF Dergisi, 1952, X, 1-2, ss. 1-56.
• Kurat, Akdes Nimet, Yüan-Ça’o Pi-şi Yahut Yüan-Çao-Bi-şi. Makaleler, I. Cilt, Ankara, 2015, ss. 345-353.
• Lee, Joo-Yup, The Historical Meaning of the Term Turk and the Nature of the Turkic Identity of the Chinggisid and Timurid Elites in Post-Mongol Central Asia, CAJ, 2016, 1/2, Harrassowitz Werlag, Wiesbaden, ss. 101-132.
• Mehmed Şemseddîn, İslâm’da Târîh ve Müverrihler, Şehzâdebaşı Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, İstanbul, 1342.
• Mau-Tsai, Liu, Doğu Türkleri. çev. E. Kayaoğlu & D. Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul, 2019.
• Minovî, Müctebâ, Hâce Reşîdeddîn Vezîr, Nakd-i Hâl, Şirket-i Sihâmî İntişârât-ı Harezmî, Tahrân, 1351.
• Mîrhând, Ravzatü’s Safâ, neşr. A. Zeryâb, İntişârât-ı İlmî, Tahran, 1358.
• Murayama, Şiçiro, Sind Die Naiman Türken oder Mongolen, CAJ, 1959, c. IV, no: 3, ss. 188-198; Türkçe terc. → Naymanlar Türk mü Moğol mu?, ETÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, çev. A. Y. Oğuz, 2021, sayı: 12, ss. 117-132.
• Carullah, Musa, Kur’ân-ı Kerîm Âyetlerinin Mu’ciz İfâdelerine Göre Ye’cûc, Gümüşhane Üni. İlahiyat Fakültesi Dergisi, aktaran: N. M. Kurban, 2013, c. II, sayı: 4, ss. 250-282.
• Nesevî, Sîretü Celâleddîn Mengübirti, neşr. Hâfız Ahmed Hamdi, Dârü’l Fikri’l Arabî, Mısır, 1953; Fr. terc. → Histoire du Sultan Djelal ed-Din Monkobirti, çev. O. Houdas, Ernest Leroux, Paris, 1895.
• Netzer, Amnon, Rashid al-Din and His Jewish Background, Irano-Judaica, 1994, c. III, Jerusalem, ss. 118-126.
• Nüveyrî, Nihâyetü’l Ereb fî Fünûni’l Edeb, neşr. Dr. N. M. Fevvâz & D. H. K. Fevvâz, Dârü’l Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, 2004.
• Ögel, Bahaeddin, Doğu Göktürkleri Hakkında Vesikalar ve Notlar, TTK Belleten, 1957, sayı: XXI, ss. 81-137.
• Ögel, Bahaeddin, MEB İA c. XII/1 Tatar maddesi, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, ss. 50-61.
• Özgüdenli Osman Gazi, TDV İA c. XXXV Reşîdüddîn Fazlullāh-ı Hemedânî maddesi, İstanbul, 2008, ss. 19-21.
• Pelliot, Paul, Notes on Marco Polo I-III, Imprimerie National, Paris, 1959.
• Pelliot, Paul, Uygur Yazısıyla Yazılmış Uğuz Han Destanı Üzerine, çev. Köken V., TDK, Ankara, 1995.
• Quatremère, Étienne, Histoire des Mongols de la Perse. Oriental Press, Amsterdam, 1968.
• Recebzâde Hâşim, Hâce Reşîdeddîn Fazlullâh, Sâzmân-ı Çâp u İntişârât, Tahran, 1377.
• Reşîdeddîn Fazlullâh Hemedânî, Tercüme-i Arabî-i Câmiü’t-Tevârîh, neşr. Yûsuf el-Hâdî, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran, 1395.
• Reşîdeddîn Fazlullâh Hemedânî, Câmiü’t-Tevârîh I-III, neşr. M. Rûşen & M. Mûsevî, Neşr-i Elburz, Tahran, 1373; → Câmiü’t-Tevârîh I-II, neşr. B. Kerimî, İntişârât-ı İkbâl, Tahran, 1362.
• Rıza Nur, Şehnâme ve İran-Turan Cenkleri, Revue de Turcologie, 1900, I / IV, ss. 3-307.
• Rockhill W. W., The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, Hayklut Society, London, 1900.
• Rüşdü Ahmed, Hall-i Mes’ele-i Tûfân, Kitâbhâne-i Ebüzziyâ, İstanbul, 1303.
• Schmitz, M., MEB İA c. VI Ka’b al-Ahbâr maddesi, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1977, ss. 2-4.
• Sıbt ibnü’l Cevzî, Mir’âtu’z Zamân fî Tevârîhi’l A’yân, Dâru’r Riyâseti’l Âlemiyye, Beyrut, 1434.
• Şeşen, Ramazan, Eski Araplara Göre Türkler, Türkiyat Mecmuası, 1969, c. XV, ss. 11-36.
• Taberî, Târîhu’t Taberî, Dârü’l Maârif, Mısır, tarihsiz; İng. ter. →) The History of al-Tabari, State University, Newyork, 1990.
• Taşağıl, Ahmet, Gök-Türkler, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2018.
• Temir, Ahmet, Moğolların Gizli Tarihi, Türkiyât Mecmuası, 1942, cilt: 7, ss. 349-351.
• Thackston, W. M., Jami u’t Tawarikh Compendium of Chronicles I-III, Harvard Üniversitesi Doğu Dilleri Bölümü, 1998.
• Timkowsky George, Travels of the Russian Mission through Mongolia to China I-II, A. & R. Spottiswoode, London, 1827.
• Togan, A. Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1946.
• Togan, Zeki Velidi, Oğuz Destanı, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1982.
• Togan, Zeki Velidi, MEB İA c. IX Reşîd-üd-Dîn Tabîb maddesi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1964, s. 705-712.
• Togan, A. Zeki Validi, Moğollar Çingiz ve Türkler, Arkadaş Matbaası, İstanbul, 1941.
• TTK Heyet, Türk Tarihinin Ana Hatları, Devlet Matbaası, İstanbul, 1930.
• Ukaylî, Âsârü’l Vüzerâ, neşr. Urmevî C. H., Çâphâne-i Dânişgâh, Tahran, 1337.
• Velidi, Ahmed Zeki, Türk Efsânelerinde Millî Alâmetler, Türk Yurdu, sene: XV, 1925, cilt: III, no: 14, ss. 134-147.
• Vámbéry, Ármin, History of Bukhara, Henry S. King & Co., London, 1873.
• Visdelou, C., Bibliotheque Orientale ou Dictionnaire Universel, J. Neaulme & N. van Daalen, La Haye, 1780.
• Vladimircov, B. Y., Cengiz Han, çev. H. Â. Ediz, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1950.
• Yıldırım, Dursun, Ergenekon Erkin Kün mü?, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1997, c. 45, ss. 61-149.
• Whiston, William, The Works of Josephus, Hendrickson Publishers, USA, 2004.
• Zehebî, Siyeru A’lâmi’n Nübelâ, Müessesetü’r Risâle, Beyrut, 1996.
• Zichy, Etienne, Le Voyage de Sallâm, l’interprète, á la muraille de Gog et de Magog, Kőrösı Csoma-Archivum, volume I, E. J. Brill, Leiden, 1921-1925, ss. 190-204.
• Ziniakov, M. Nikolai, Ferrous Metallurgy and Blacksmith Production of the Altay Turks in the Sixth to Tenth Centuries A.D. Arctic Anthropology, 1988, vol. 25, No. 2, ss. 84-100.