ERZURUM BÖLGESİ KAYA PANOLARI

Yıl 2015, Cilt: 5 Sayı: 10, 169 - 198, 10.07.2015

Oktay Özgül

Öz

İnsanlık tarihi yazı ile
başlatılır. Yazılı dönemden önceki zamanlar ve insanların yaşamı hakkındaki
bilgilere ise arkeolojik bulgular, insanların mağara duvarlarına yapmış olduğu resimler
vb. deliller sayesinde ulaşabiliyoruz. Tarihin erken çağlarından itibaren kaya
resimleri ya da petroglifler, kaya yüzeylerine veya mağara duvarlarına
yapılmıştır. Bunlardan bazıları dövme ve kazıma tekniği ile yapılırken,
bazıları da çizme ve boyama tekniği ile yapılmışlardır. Yazılı kültürün ilk
aşamasını oluşturan petrogliflere ve damgalara Türk kültürünün hâkim olduğu
hemen bütün coğrafyalarda rastlamak mümkündür. Moğolistan’dan başlayıp Kazakistan,
Kırgızistan, Özbekistan, Doğu Avrupa, Kafkaslar, Anadolu, İran vb. tarih
boyunca Türklerin yayılmış olduğu coğrafyalarda sıkça karşılaşılan kaya üstü
resimleri, bilim adamları arasında sıkça tartışılan konular arasındadır.
Birbirinden binlerce km uzaklıkta ve farklı coğrafyalarda ortaya çıkan bu
petrogliflerde ve damgalarda üslup birliği, yapım tekniği ve yapıldığı yerler
bakımından büyük bir benzerlik hâkimdir. Bu benzerlik bize, kaya resimlerinin aynı
kökten geldiğini, aynı kültür dairesinden çıktıklarını ve farklı coğrafyalara
çeşitli göç yollarıyla ulaştıklarını göstermektedir. Anadolu bozkırının giriş
kapısı olan Doğu Anadolu Bölgesi ve Erzurum, kaya resimleri bakımından Türkiye’nin
zengin bir bölgesini oluşturmaktadır. Bölgemizde daha önce çalışmaları yapılan
Karayazı Cunni Mağarası, ve Şenkaya’da yeni tespiti yapılan kaya üstü panoları,
yazısız devirlerden önceki ve sonraki Anadolu Türk tarihi hakkında çeşitli
bilgiler verecek özellikler taşımaktadırlar. Bölgede yapılacak kapsamlı yüzey araştırmaları
ve çalışmalar sayesinde konunun daha iyi aydınlatılacağını düşünmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya, Erzurum, Petroglif, Damga

Kaynakça

• Aksoy, Mustafa “Türklerde At Kültürü Ve Kımız”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, İstanbul, 1998.
• Alok, Ersin, Anadolu’da Kayaüstü Resimleri, İstanbul, 1988.
• Belli, Oktay, “Türk Dünyası’ndaki Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykellerin Anadolu’daki İzleri”, Türk Kültürü, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum, 2004.
• Bingöl, Akın, “Karayazı’da Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar”, Atatürk Üniversitesi Fen‐Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi‐2/28‐29, Erzurum, 2002.
• Ceylan, Alpaslan, “Anadolu’daki İlk Türk Yerleşmelerinden Cunni Mağarası”, Türkler Ansiklopedisi, C: 6, Ankara, 2002.
• ---------------, “Doğu Anadolu’da İlk Türk İzleri”, XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 2006.
• ---------------, “Doğu Anadolu’da Kaya Resimlerinin Türk Tarihi Açısından Önemi”, Bilim ve Ütopya, S. 163, 2008.
• ---------------, “Erzurum ve Çevresinde Erken Dönem Türk İzleri”, Türk Kültürü, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum, 2004.
• ---------------, “Türk Dünyasından Yeni Kaya Resimleri”, XVII. TTK, Kongresi Sempozyum Bildirileri, Ankara, 2014 (Baskıda). Çay, Abdülhaluk, Anadolu’da Türk Damgası, Ankara, 1983.
• Çoruhlu, Yaşar, “Türk Sanatında Av Sembolizmi”, Arkeoloji Sanat, C.V, no; 76, 1997.
• ---------------, Erken Devir Türk Sanatı, İstanbul, 2007.
• ---------------, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul, 2006.
• Demir, Necati, “Türk Tarihinin ve Kültürünün Kaynağı Olarak Kaya Üzeri Resimler (Petroglifler) ve Yazılar”, Zeitschriftfürdie Welt der Türken, ZfWT Vol. 1. No 2009.
• Doğan, İsmail, “Runik Yazının Gelişim Coğrafyası ve Yayılma Sahası”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten 2000.
• Enveroğlu, İlham, “Çağdaş Azerbaycan Resim Sanatında Eski Türk Damgalarının Etkisi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Konya 2005.
• Erinç, Sırrı, Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul, 1953.
• Esin, Emel, Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul, 2001.
• ---------------, İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş, İstanbul, 1978.
• ---------------, Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul, 2004.
• ---------------, Türk Kültür Tarihi İç Asya’daki Erken Safhalar, Ankara, 1985.
• Graç, A. D., “Voprosı Datirovski Semantiki Drevnetyurkski Tamgoobraznıh İzobrajeniy Gornogo Kozla”, Tyurkologiçeskiy Sbornik, Moskva, 1973.
• Gumilev, Lev, Eski Türkler, Çeviren: Ahsen Batur, İstanbul, 1999.
• Günaşdı, Yavuz, “Erzurum-Şenkaya’da Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 2007.
• http://mc2. vicnet.net.au/home/date/web/index.html.
• İnan, Abdülkadir, “İkinci Pazırık Kurganı”, Belleten XVI/61, Ankara, 1952.
• ---------------, Makaleler ve İncelemeler, Ankara, 1968.
• ---------------, Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK, Ankara, 2006.
• ---------------, “Manas Destanı”, Makaleler ve İncelemeler, Ankara, 1987.
• Karadavut, Z. – Yeşildal, U. Y., “Anadolu-Türk Folklorunda Geyik”, Milli Folklor Dergisi, Yıl 19, S. 76, 2007.
• Kaşgarlı, Mahmut, Divan-i Lügat-it-Türk, 1985.
• Ketin, İhsan, Türkiye jeolojisine Genel Bir Bakış, İstanbul, 1983.
• Khujanazarov, M.,“Petroglyphs of Uzbekistan”, Petroglyphs of Central Asia, Bishkek, 2001.
• Koşay, H. Z, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 1984.
• Lıvşıts, V. A., “Eski Türk Runik Yazısının Ortaya Çıkışı Üzerine”, Çeviren: S. Gömeç- T. Ölçekçi, AÜDTCFD, C:20, S. 31.
• Mert, Osman, “Kemaliye’de Eski Türk İzleri: Dilli Vadisi’ndeki Petroglif ve Damgalar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S; 34, Erzurum, 2007, s. 233-254.
• Naskali, G. E., Bozkırdan Bağımsızlığa Manas, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1995.
• Orkun, H. Namık, Eski Türk Yazıtları, Ankara, 1994.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul, 1988.
• Özgül, Oktay, “Eskiçağda (Yukarı) Aras Vadisi”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora tezi), Erzurum, 2011.
• Özkan, Haldun, “Erzincan ve Çevresinde Orta Asya Türk Mezar Geleneğini Sürdüren Bezemeli Mezar Taşları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum, 2000.
• Radloff, Wilhelm, Atlas Drevnostey Mongolii [Moğolistan Tarihi Eserleri Atlası],(Trudı Orhonskoy Ekspeditsii) Orhun Seferi Araştırmaları I. Baskı, Saintpetersburg, 1892.
• Samashev, Z., “Petroglyphs of Kazakhstan”, Petroglyphs of Central Asia, Bishkek, 2001.
• Saraçoğlu, Hüseyin, Doğu Anadolu Bölgesi, İstanbul, 1989.
• Somuncuoğlu, Servet, Sibirya’dan Anadolu’ya Taştaki Türkler, İstanbul, 2008.
• Soylu, G 1978, “Anadolu Prehistorik Devirlerinde Avcılık İzleri" Antropoloji, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, S. 8, (1973-1974).
• Tarkan, Tevfik, “Ana Çizgileriyle Doğu Anadolu Bölgesi ve Çevresi”, Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Armağanı, Erzurum, 1974.
• Tashbayeva, K. - Khujanazarov, M. Ranov - V. Samashev Z., Petroglyphs of Central Asia, Bishkek, 2001.
• Tashbayeva, K., “Petroglyphs of Kyrgyzstan”, Petroglyphs of Central Asia, Bishkek, 2001.
• Tezcan, Mehmet, “Eski Türklerde Damga”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum,1990.
• Turan, Osman, On İki Hayvanlı Türk Takvimi, İstanbul, 1941.
• Tümertekin, Erol, Ulaşım Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul, 1987.
• Vary, Hermann, “Alttürkische in Nordeast‐Anatolien Ural Altaische”, Jahrbücher 40/1‐2, 1968,s.50‐78.
• Yılmaz, Anıl, “İskit Sanatı” Türkler Ansiklopedisi, C. IV, Ankara, 2002.