NIZĀM AL-MULK (1018-1092): THE MINISTER OF THE GREAT SELJUK STATE AND ONE OF THE IMPORTANT STATESMEN IN TURKISH HISTORY

Yıl 2018, Sayı: 8, 53 - 81, 09.10.2018

Muharrem Kesik

Öz

The real name of Minister Nizām al-Mulk, who was one of the famous statesmen of the Great Seljuk State and of Turkish history, was Hasan b. Ali b. İshâk et-Tûsî. The Abbāsid Caliph el-Kâim bi-emrillah gave him the name “Nizām al-Mulk” (state order) and his fame is derived from this name.

It is acknowledged that the first person with the title Atabeg, having important duty among the Seljuks, was Minister Nizām al-Mulk.

Through the first official educational institutions, known as “Nizamiyye Madrasas”, which he established based on the order of Sultan Alp Arslan in various cities, foremost among them Baghdad, the Seljuk Minister strove to develop knowledge and he donated both books and land for the madrasas.

During the time that Nizām al-Mulk served as the Minister of the Great Seljuk State, he brought Turkish and Islamic elements together by developing the Iqtā System and introduced a more organized structure. His allocation of income to soldiers, by means of separating agricultural lands into ıqtā regions, ensured the improvement of living standards in the nation.

Nizām al-Mulk played a role in many battles during the time of Sultan Alp Arslan and Sultan Malikshāh. He gave great importance to the army and through the organization he instituted and the measures he took, the Great Seljuk army became the strongest of the Middle Ages. He took the examples of the Sāmānîds and Ghaznavids states institutions to form the Great Saldjuk State’s Central Council of State (Divānıyya Governance) and the Palace Council, as well as setting up the courts in a manner appropriate for Islamic traditions.

Nizām al-Mulk also wrote a work in Persian putting forth his views on state administration. The work, called Siyāsetnāme, has been published many times and translated into other languages besides Turkish.

The Minister, Nizām al-Mulk was known as a person who was just, capable in political and administrative matters, generous, morally upright and knowledgeable. He endeavoured to see that people were not treated unjustly and he wanted the door of the state to remain open at all times for the people to voice their complaints and requests. He valued scholars and sufis and took pleasure in participating in their discussions. In order to prevent the sectarian tensions in the Seljuk territory, he took certain measures to prevent them. Nizām al-Mulk fought against the Bātınıyya with militarily, political and scientific methods, which consequently made him the greatest foe of Bātınıyya. We have here tried to provide a brief summary of Minister Nizām al-Mulk and you will find more detailed information about his life in the article we have written, which is based on the sources.

Anahtar Kelimeler

Minister, Nizām al-Mulk, Great Seljuk State, Sultan Alp Arslan, Sultan Malikshāh

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ VEZİRİ VE TÜRK TARİHİNİN ÖNEMLİ DEVLET ADAMLARINDAN NİZÂMÜ’L-MÜLK (1018-1092)

Öz

Büyük Selçuklu Devleti’nin ve Türk tarihinin meşhur devlet adamlarından biri olan Vezir Nizâmü’l-Mülk’ün gerçek adı Hasan b. Ali b. İshâk et-Tûsî’dir. Abbâsî Halifesi el-Kâim bi-emrillah kendisine “Nizâmü’l-Mülk” (devletin düzeni) lâkabını vermiş ve bu lâkap ile meşhur olmuştur.

Selçuklularda önemli bir görev olan “Atabeglik” unvanını ilk kez kullananın Vezir Nizâmü’l-Mülk olduğu kabul edilmektedir.

Selçuklu veziri, Sultan Alp Arslan’ın emriyle başta Bağdâd olmak üzere çeşitli şehirlerde kurduğu ve kendi adına nispetle “Nizâmiye Medreseleri” diye anılan ilk resmî eğitim kurumlarıyla ilmin gelişmesi için çaba harcamış medreselere kitaplar bağışlamış ve araziler vakfetmiştir.

Nizâmü’l-Mülk, Büyük Selçuklu Devleti’nin vezirlik makamında görev yaptığı dönemde, Türk-İslâm unsurlarını birleştirerek İktâ‘ Sistemi’ni geliştirmiş ve daha düzenli bir yapıya kavuşturmuştur. Tarım topraklarını iktâ bölgelerine ayırarak gelirlerini askerlere tahsis etmesi ülkenin refah düzeyinin artmasını sağlamıştır.

Sultan Alp Arslan ve Melikşâh zamanında birçok savaşta önemli rol oynayan Nizâmü’l-Mülk, orduya çok önem vermiş, yaptığı düzenlemeler ve aldığı tedbirlerle Büyük Selçuklu ordusunu Ortaçağ’ın en güçlü ordusu haline getirmiştir. Sâmânî ve Gaznelilerin devlet teşkilatını örnek alarak Büyük Selçuklu Devleti’nin Merkez (Dîvân Teşkilâtı) ve Saray Teşkilâtı’nı oluşturmuş ve İslâm geleneklerine uygun biçimde mahkemeler kurmuştur. Nizâmü’l–Mülk, devlet idaresinde kendi görüşlerini belirten bir de Farsça eser kaleme almıştır. Siyâsetnâme adlı bu eser birçok kere neşredildiği gibi, Türkçe dışında çeşitli dillere de tercüme edilmiştir.

Vezir Nizâmü’l-Mülk, adaleti, siyasî-idarî kabiliyeti, cömertliği, güzel ahlâkı ve çok bilgili kişiliği ile tanınırdı. Halkın haksızlığa uğramaması için çaba gösterir, devlet kapısının şikâyet ve isteklerini dile getirmek isteyen halka daima açık olmasını isterdi. Âlimlere ve sûfilere değer verir ve onların sohbet meclislerine katılmaktan keyif alırdı. Selçuklu topraklarında mezhep çatışmalarını önlemek için de bazı tedbirler almıştır. Nizâmü’l-Mülk, Bâtınîler ile de askerî, siyasî ve ilmî yöntemlerle mücadele etmiş ve bu yüzden Bâtınîlerin en büyük düşmanı haline gelmiştir. Burada kısaca özetlemeye çalıştığımız Vezir Nizâmü’l-Mülk’ün hayat hikâyesini yazmış olduğumuz makalede ayrıntılı bir şekilde ve kaynaklara dayalı olarak bulacaksınız.

Anahtar Kelimeler

Vezir, Nizâmü’l-Mülk, Büyük Selçuklu Devleti, Sultan Alp Arslan, Sultan Melikşâh

Kaynakça

• Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-Nâme, (haz. Erdoğan Merçil), İstanbul 1977, I-II.
• Aksarayî, Müsâmeretü’l-ahbâr ve müsâyeretü’l-ahyâr, (nşr. Osman Turan), Ankara 1944, (trc. M. Nuri Gençosman) Selçukî Devletleri Tarihi, Ankara 1943.
• Arayancan A., Ayşe, Dağın Efendisi Hasan Sabbah ve Alamut, İstanbul 2016.
• Bündârî, Zübdetü’n-nusra ve nuhbetü’l-usra, (nşr. M. Th. Houtsama), I’Histoire des Seldjoucides, Leiden 1889; (trc. Kıvâmeddin Burslan), Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul 1943.
• Daftari, Farhad, İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri, (trc. Ahmet Fethi), İstanbul 2017.
• Ebu’l-Ferec, Târihu muhtasari’d-düvel, Beyrut 1890.
• Göksu, E., Selçuklu’nun Mirası Gulâm ve Iktâ, İstanbul 2017.
• Hüseynî, Sadruddin Ebu’l Hasan Ali İbn Nasır İbn Ali El-Hüseynî, Ahbâru’d-devleti’s-Selcûkıye, (trc. Necati Lugal), Ankara 1943.
• İbnü-l-Adîm, Büğyetü’t-taleb fî tarihi Haleb, (nşr. Ali Sevim), Bugyat At Talab Fî Târîh Halab, Selçuklular İle İlgili Haltercümeleri, Ankara 1976.
• İbnü’l-Cevzî, el- Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, (trc. Ali Sevim), “İbnü’l-Cevzî’nin El Muntazam Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler (h. 430-485= 1038-1092)” Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, Ankara 2005, C. XXVI, sy. 30.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fî’t-târîh, (nşr. J.C. Tornberg), Beyrut 1979, (trc. A. Özaydın), İslâm Tarihi, El-Kamil Fi’t Tarih tercümesi), İstanbul 1987, X.
• İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’l-Muhtasar fî-ahbâri’l-beşer, (trc. Mustafa Alican), Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, İstanbul 2017.
• Kafesoğlu, İ., Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melikşâh, İstanbul 1973.
• __________, “Nizâm-ül-Mülk”, İA, C.IX, Ankara 1964, s.329-333. Kaya, Pınar, “Büyük Selçuklular Döneminde Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008.
• Kesik, Muharrem, “Melik Kutalmış’ın Büyük Selçuklu tahtını Ele Geçirme Mücadelesi”, Türk Kültürü Dergisi, (Şubat 2001), Ankara 2001, sy. 454, s. 97-105.
• ___________, 1071 Malazgirt, Zafere Giden Yol, İstanbul 2014.
• ___________,“How Was Sultan Alp Arslan Killed?”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Mecmuası, (İstanbul 2014) , C. XXIV, s. 99-120.
• Kırpık, Güray, “İlk Türk İslâm Devletlerinde Eğitim”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, Ankara 2012.
• Kucur, Sadî S., “İktâ”, DİA., C.XXII, İstanbul 2000, s. 47-49.
• Köymen, M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, III, Alp Arslan ve Zamanı, Ankara 1992.
• ____________, “Selçuklu Veziri Nizâmü’l-Mülk ve Târihî Rolü”, Milli Kültür, (Mayıs 1977), C. I, sy. 5, s. 12.
• Lewis, B., Haşîşîler, (çev. Kemal Sarısözen), İstanbul 2007.
• Merçil, E., Selçuklular-Makaleler-, İstanbul 2011.
• Nizâmü’l-Mülk, Siyâsetnâme, (nşr. ve trc. M. Altay Köymen), Ankara 1999.
• Ocak, Ahmet, Selçuklu Devri Üniversiteleri Nizâmiye Medreseleri, İstanbul 2017.
• Özaydın, A., “Alamut”, DİA., C.II, İstanbul 1989, s. 336-337.
• __________, “Bağdat Nizâmiye Medresesi’nin İlk Müderrisi Ebû İshâk eş- Şîrâzî ve Medresenin Resm-i Küşâdı”, Şarkiyat Mecmuası, İstanbul 2015, sy. 26, s.85-99.
• __________, “Hasan Sabbâh”, DİA, C.XVI, İstanbul 1997, s. 347-350.
• __________, “Kündürî”, DİA, C.XXVI, İstanbul 2002, s. 554-555.
• __________, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498 /1092-1104), İstanbul 2001.
• __________, “Nizâmü’l-Mülk”, DİA, C.XXXIII, İstanbul 2007, s.194-196.
• __________, “Nizâmü’l-Mülk’ün Büyük Selçuklu İmparatorluğuna Hizmetleri”, Selçuk Bakış, (Mart 2018) Konya 2018, sy. 46, s. 12-31.
• __________, “Nizâmiye Medresesi”, DİA, C.XXXIII, İstanbul 2007, s. 188-191.
• __________, “Melikşâh”, DİA, C.XXIX, Ankara 2004, s. 54-57.
• __________, “Tâcülmülk”, DİA, C.XXXIX, İstanbul 2010, s. 359-360.
• Râvendî, Muhammed B. Ali Süleyman, Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Surûr, (trc. Ahmet Ateş), Ankara 1957-1960, I.
• Reşîdüddin Fazlullâh-ı Hemedânî, Câmi’u’t-tevârîh, (nşr. Ahmed Ateş), Ankara 1960, II/5; (trc. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş), Cami’ü’t-Tevârih Selçuklu Devleti, İstanbul 2010.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman Fî-Tarihi’l-Âyan’da Selçuklular, (trc. Ali Sevim), Ankara 2011.
• Taneri, A., “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Vezirlik”, TAD, sy. 8-9, Ankara 1970, s. 75-118.
• Turan, O., Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1993.
• Uzunçarşılı, H. İsmail, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Ankara 1988.