Aproned Birds

Yıl 2016, Cilt: 4 Sayı: 2, 54 - 66, 15.09.2016

İdris Oğurlu Yasin Ünal

Öz

In this study which dealt with an ornithological object by onomastic method was focused on the origin of the name of sand-grouse ( Pterocles sp.) occured in both Turkey and Turkestan. The object of the article “bağırtlak”, sand-grouse name in Turkish, has been studied in a manner that contact in the morphology and folklore as to  find whether the name- bağırtlak based on bird’s any behavior (like its call) or it’s morphology (an image on the bird’s breast). Methodology was consist of investigating of the bird’s Turkic names as well as meanings of the word “bağırtlak in its distribution area in the World. With the aim of eliciting reason of denomination of the bird, it was investigated bird’s names in distribution areas in Turkey and Turkestan as well as names in historical documents in Turkish and Turkic dialectics beside of uses and meanings of the word of bağırtlak in various regions in Anatolia. It was found that the name-bağırtlak had used in historical times and have been using today in Turkey and Turkestan was related to bağır (breast) and a colored band on the breast of the bird resembling a kind of bib or apron named “bağırtlak” on Turkish traditional woman wearing. As a result, it was concluded that the origin of the word-bağırtlak based not on the bird’s biology (it’s call) but on its physiognomy (a colored image on the bird’s breast). If Turks would give a name to the bird today, it is predicted to be that name Önlüklü kuş (Aproned bird).

             Keywords: Sandgrouse, Bird, Ornitology, Folklore, Onomastic, Türkiye, Turkestan

Bağırtlaklı Kuş

Öz

Ornitolojik bir objenin onomastik yöntemle ele alındığı bu çalışmada Ülkemizde ve Türkistan coğrafyasında yaşayan bağırtlak kuşunun (Pterocles sp.) ad kökeni üzerinde durulmuştur. Makalede, bağırtlak adı morfoloji ve folklor alanlarına da temas eden bir tarzda incelenmiş olup kuşa ad oluşturan kelimenin köken itibariyle kuşun davranış özelliğine (ötüş sesine) mi, yoksa morfolojik özelliğine (bağrındaki görüntüye) mi dayandığına dair mülahazalar ortaya konmaktadır. Metodoloji kuşun yayılış yerlerindeki isimlerinin ve keza bağırtlağın kelime anlamlarının araştırılması şeklindedir. İsimlendirilmesinde neyin etkili olduğunu bulmak için kuşun Türkiye ve Türkistan coğrafyasında yayılış alanına rastlayan Türk illerinde konuşulan lehçelerdeki adları, kuşun eski Türkçe kaynaklardaki adları incelenmiş ve ayrıca Anadolu’nun muhtelif yerlerinde “Bağırtlak” kelimesinin ne anlamda kullanıldığı araştırılmıştır. Bu kuş için Türkiye ve Türkistan coğrafyasında tarihte olduğu gibi bugün de kullanılan “Bağırtlak” adının; göğüs-böğür anlamındaki “bağır” ile ilgili olduğu, kuşun bağrındaki renkli bir bant görünüşündeki kısmın ise geleneksel Türk kıyafetinde kadınların göğüsleri üzerine doladığı bir giyim unsuru olan göğüslük veya diğer adıyla “bağırtlak”a benzetildiği için Bağırtlaklı Kuş denildiği anlaşılmaktadır. Buna göre, kuşa ad oluşturan Bağırtlak kelimesinin köken itibariyle, kuşun biyolojisine (ötüş sesine) değil, morfolojisine (bağrındaki bant şeklindeki kısma) dayandığı sonucuna varılmıştır. İsmi bugün konacak olsaydı bu kuşa Önlüklü Kuş denileceği tahmin edilir.

             Anahtar Kelimeler: Bağırtlak, Kuş, Ornitoloji, Folklor, Onomastik, Türkiye, Türkistan

Anahtar Kelimeler

Bağırtlak, Kuş, Ornitoloji, Folklor, Onomastik, Türkiye, Türkistan

Kaynakça

• Kaynaklar
• Akarsu, F., 2013. Biyo-kültürel açıdan Turna (Grus grus) Araştırması, Doğa Derneği, ISBN: 978-605-64102-0-8.
• Arslangündoğu, Z., 2013. Karatavuk ’un Yöresel İsimleri Avrasya Terim Dergisi, 2013, 1 (1): 30- 39.
• Arslangündoğu, Z., ve Bacak, E., 2015. Türkçe Kuş İsimlendirilmesinde Yabancı Dil Etkilerinin Değerlendirilmesi, Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 15 – 22.
• Artun, E., 2006. "Adana ve Osmaniye Halk Kültüründe Giyim- Kuşam Geleneği", Halk Kültüründe Giyim-Kuşam ve Süslenme Uluslararası Sempozyumu, 15-17 Aralık 2006.
• Ata, A., 2000. Derleme Sözlüğü’nde Geçen En Eski Türkçe Kelimeler, Ankara: Türkoloji Dergisi, C.XIII, S.1, s. 67-99.
• Atalay, B., 1986. Divanü Lügati't-Türk III İndeks, Ankara: TDK yayınları.
• Babaýew A. and Gurbandurdyýew G., 2002. Türkmenistanyň fiziki geografiýasy. VII klas okuwçylary üçün okuw kitaby. – A.: Türkmen döwlet neşiriýat gullugy.
• Berbercan, M., T., 2012. Du. John Scully’nin Doğu Türkçesi Kuş İsimleri Listesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt 42, Sayı 42, 2010. 2 - 32.
• Bozkaplan, Ş. A., 1992. Türkiye Türkçesi Ağızlarında Kuş İsimleri ve Onların Sistematiği. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1987. Ankara, 43-79.
• Clauson, S. G., 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford at the Clarendon Press, London.
• Deny, J., 1920. Grammaire de la Lanque turque, Çev. A. Ulvi Elöve, 1941 İstanbul.
• Erkoç, H. İ., 2015. Divanü Lugati’t-Türk’te Vahşi Hayvanlarla İlgili Kelimeler Ve Terimler, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2015 Güz (23), 177-208.
• Ertan, A., 2008. Türkiye’yi Kuşlarla Gezelim. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Doğa Gözcüleri Derneği, Mas Matbaacılık, İstanbul.
• Gül, M., 2015. Dîvânü Lugâti’t Türk’teki Hayvan Adları Üzerine Bir İnceleme, İdil, 2015, Cilt 4, Sayı 15, www.idildergisi.com, DOI: 10.7816/idil-04-15-01.
• Hayman, P., ve Hume, R., 2005. Kuş Gözlemcisinin Cep Kitabı-Avrupanın Kuşları. Kuş Araştırmaları Derneği Yayınları, Ankara.
• Haw, S., G., 2006. Marco Polo's China: A Venetian in the Realm of Khubilai Khan Routledge Studies in the Early History of Asia.
• Heinzel, H., Fitter, R., Parsiov, J., 1995. Türkiye ve Avrupa’nın Kuşları DHKD, 384 s., İstanbul.
• İşbilen, A., 2005. Giysi Dili ve Burdur Yöresel Giysileri I. Burdur Sempozyumu, 16-19 Kasım, Burdur, 2005 .
• Kiziroğlu, İ., 1989. Türkiye Kuşları Ankara.
• Küçük, S., 2013. Eski Türkçede Kuş İsimleri. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/13 Fall 2013, p. 1237-1246.
• Lars, J., 1992, Bird of Europe with North Africa and the Middle East. Princeton University Press, Princeton, New Jersey.
• Oğurlu, İ., 1997 Dağ Horozu (Lyrurus mlokosiewiczi Tackanowski, 1875)’ nun Türkiye’deki Yayılışı ve Sivrikaya’da Bir Gözlem Tr. J. of Zoology, 21, 79-83, ISSN: 1300-0179
• Oğurlu, İ., 2001. Yaban Hayatı Ekolojisi Süleyman Demirel Üniversitesi yayınları No:19. Isparta, 296 s.
• Öçalan, M, 2006. "Bağırtlak Kelimesinin Kökenbilimsel Açıklamaları Üzerine", Çukuruva Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi, 2006 http://turkoloji.cu.edu.tr/makale_sistem/tumview.php?id=1689
• Porter, R.F., Chirestensen, S., Schiermacker-Hansen, P., 2009. Türkiye ve Ortadoğu’nun Kuşları Doğa Derneği Yayınları, Ankara
• Ross, Edward D., 1994. Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü. Çeviren: E. G. Naskali, TDK Yayınları, Ankara.
• Sezgin, M., 1991. Karaman-Taşkale Kasabası Eski Kadın Kıyafetleri Aile ve Toplum Yıl: 1 Cilt: 1 Sayı: 2 Haziran 1991, ISSN: 1303-0256
• Sevgi, O., 2004. Fen Bilimleri Sözlüklerinde Türkçe Kelime Kullanımı. V. Türk Dil Kurultayı 20-26 Eylül 2004 Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları:855/1, sayfa:2667-2686.
• Somçağ, S., 2006. Türkiye Kuşları. YKY- Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık AŞ, İstanbul, ISBN: 975-08-1019-8.
• Resmî Gazete (26 Mayıs 2016, Sayı 29723 ), 2016-2017 Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararı, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/05/20160526M1-1.pdf
• Tokat, M., 2015. Fığla Bardağı Ve Yapımı Teke Yöresi Sempozyumu, 94-06 Mart, 2015, Burdur, Bildiriler Kitabı Cilt 1, 489-495.
• Turan, N., 1990. Türkiye’nin Av ve Yaban Hayvanları/ Kuşlar. Ankara, OGM Eğitim Dairesi Başkanlığı Yayın ve Tanıtma Şube Müdürlüğü Matbaası, 274 s.
• Türkmenistanın Kırmızı Kitabı, 2011. Cilt 2, Omurgasız ve Omurgalı Hayvanlar. Türkmenistan Tabiatı Koruma Bakanlığı, Aşgabat, 2011 (Türkmenıstanyň Tebıgaty Goramak Mınıstrlıgı Türkmenıstanyň Gyzyl Kıtaby Tom 2 Oňurgasyz We Oňurgaly Haýwanlar Aşgabat Ylym 2011, Türkmenıstanyň Tebıgaty Goramak Mınıstrlıgı)
• Türkoğlu, S., 1994. Anadolu Folklorunda Kadın Giysilerimiz. Türkiye'miz Kültür ve Sanat Dergisi, Yıl:24, S.73, 1994, İstanbul.
• Uçar, İ., 2013. Türkiye Türkçesinde Hayvan Adlarından Türetilmiş Bitki Adları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 2/1 2013 s. 1-19, Türkiye ( International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 2/1 2013 p. 1-19, Turkey.)
• URL-1 https://rudolfbigler.wordpress.com/2012/08/15/sandflughuhn-black-bellied-sandgrousse-pterocles-orientalis/#jp-carousel-281
• URL-2 https://rudolfbigler.wordpress.com/2012/08/15/spiessflughuhn-pin-tailed-sandgrouse-pterocles-alchata/#jp-carousel-340
• URL-3: http://enedilim.com/sozluk/soz/bagyrtlak
• URL-4: https://www.google.com.tr/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=kitaplar_doc_durkunda%2Fgadymy_turkmen_sozlugi.doc
• URL-5: http://www.turizminsesi.com/images/news/12693.jpg
• URL-6: http://www.naturephoto-cz.com/pin-tailed-sandgrouse-photo-15641.html
• URL-7: http://www.sozce.com/nedir/31623-bagirtlak
• URL-8 :http://www.antalyakulturturizm.gov.tr/TR,67453/kadin-giysileri.html),
• URL-9: http://www.nedemeko.com/sutluk-237614
• URL-10: http://www.antalyakulturturizm.gov.tr/TR,67456/ilcelerin-giysi-ozellikleri.html
• URL-11: http://kumluca.batiakdeniz.com/genelbilgi.php?gizlisayfaid=83
• URL-12: https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/736x/f0/6b/76/f06b76a30b436ec2aaeca2d5c6c624c7.jpg
• URL-13: https://rudolfbigler.wordpress.com/2012/08/15/spiessflughuhn-pin-tailed-sandgrouse-pterocles-alchata/#jp-carousel-329
• URL-14 https://www.pinterest.com/pin/376683956308183974/
• URL-15: http://img.haberler.com/haber/054/ev-ekonomisine-bez-bebekli-destek-5281054_o.jpg
• URL-16: https://rudolfbigler.wordpress.com/2012/08/15/spiessflughuhn-pin-tailed-sandgrouse-pterocles-alchata/#jp-carousel-326 (URL-16) http://www.trakus.org/kods_bird/uye/?fsx=2fsdl4@d&detay=1264
• URL-17: https://www.flickr.com/photos/wildlife_of_mongolia/22641710534