TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ ÖNCÜLERİNDEN ŞEFİK HÜSNÜ’NÜN MOSKOVA’YA GÖNDERDİĞİ RAPOR ÇERÇEVESİNDE, İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA TÜRKİYE’DE KOMÜNİZM

Year 2021, , 111 - 133, 31.12.2021

Serhat Sipahi

https://doi.org/10.7596/abbad.31122021.005

Abstract

Türkiye’de komünizm, Osmanlı Devleti’nin son dönemleriyle birlikte adını duyurmaya başlasa da, asıl etkisini Milli Mücadele döneminde gösterebilmiştir. Bu dönemde verilen bir kurtuluş mücadelesi ortamının ve Sovyet Rusya ile geliştirilen olumlu ilişkilerin, komünist faaliyetlere ve partilere alan açtığını görmekteyiz. Ancak Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasıyla birlikte komünistlere yönelik olan baskı artırılmış ve tutuklamalarla birlikte kadro güçleri zayıflatılmıştır. Bu yoğun baskı ortamı komünistleri, yeraltına inerek gizli faaliyetler sürdürme mecburiyetine itmiştir. 1930’lu yıllar boyunca etkinliği sınırlı kalan komünizm, İkinci Dünya Savaşı öncesinde alınan yeni kararlarla, geleneksel örgütlenme biçimlerinden ayrışarak, devlet aygıtlarına entegre bir faaliyet dönemine girecektir. Böylelikle komünizm, savaşın başlarında Türkiye Komünist Partisi liderlerinden Şefik Hüsnü’nün Türkiye’ye dönmesine kadar daha pasif bir halde kalacaktır.
Savaş yılları boyunca Türkiye’de komünizm, Sovyet Rusya’nın takındığı pozisyonlarla eşgüdüm halinde siyaset geliştirmiştir. Başlarda daha pasif bir politika izlenirken, savaşın sonlarına doğru Sovyet Rusya’nın lehine dengelerin değişmesiyle daha etkin bir faaliyet dönemine geçilmiştir. Bu hareketlilik, komünist tutuklamalarını beraberinde getirmiş olsa da, savaş sonrası dönemde komünizm her alanda siyasetini geliştirme gayreti içinde olacaktır. Bu dönemde, 1946’da Şefik Hüsnü’nün evinde ele geçirilen ve Moskova’ya gönderilmek üzere hazırlandığı anlaşılan bir rapor bulunmuştur. Bu rapor, Türkiye Komünist Partisi’nin, İkinci Dünya Savaşı’ndaki durumuna yönelik önemli bilgiler içermekteydi. Çalışmamızda, bu önemli rapor çerçevesinde komünizmin, savaş yıllarında Türkiye’deki niyet ve faaliyetlerinin ortaya konması amaçlanmaktadır.

Keywords

Komünizm, Türkiye Komünist Partisi, İkinci Dünya Savaşı, Şefik Hüsnü.

References

• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, Cilt: 4, Toplantı: 1, Birleşim: 37, 29 Ocak 1947.
• “21 Ekim 1965’de Prag'da, ‘Barış ve Sosyalizm Problemleri’ dergisi Redaksiyon Heyeti tarafından tertiplenen Komünist Enternasyonalinin VII. Kongresinin 30-ncu yıldönümünü kutlama toplantısında Türkiye Komünist Partisi Birinci Sekreteri Yakub Demir yoldaşın okuduğu rapor”, Yeni Çağ, Sayı: 10, Ekim 1965, ss. 858-864.
• “Türkiye Komünist Partisi Birinci Sekreteri Yakub Demir yoldaşın konuşması”, Yeni Çağ, Sayı: 9, Eylül 1965, ss. 761-769.
• ADIVAR, Halide Edip, Türkün Ateşle İmtihanı, Çan Yayınları, İstanbul 1962.
• AKAR, Atilla, Bir Kuşağın Son Temsilcileri "Eski Tüfek" Sosyalistler, İletişim Yayınları, İstanbul 1989.
• AKBULUT, Erden (Der.), 1929 TKP Davası, Tüstav Yayınları, İstanbul 2005.
• AKBULUT, Erden ve TUNÇAY, Mete, Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası (1920-1923), Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul 2007.
• AKBULUT, Erden, Dr. Şefik Hüsnü Deymer: Yaşam Öyküsü, Vazife Yazıları, Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul 2010.
• AKBULUT, Erden, Zeki Baştımar: Yaşam Öyküsü, Mektuplar, Yazılar, Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul 2008.
• AKDERE, İlhan– KARADENİZ, Zeynep, Türkiye Solu’nun Eleştirel Tarihi 1, Evrensel Basım Yayın, İstanbul 1994.
• ALPAT, İnönü, Popüler Türkiye Solu Sözlüğü: Solun Yüzyıllık Öyküsü, Mayıs Yayınları, İzmir 2003.
• ALTAŞ, Burcu Ünalan, Türk Solu’nda Ayrışma: 1920-1971, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2013.
• ASLAN, Yavuz, Türkiye Komünist Fırkasının Kuruluşu ve Mustafa Suphi, TTK, Ankara 1997.
• ASLAN, Zehra, “Türk-Rus İlişkileri Ekseninde Türkiye’de İktidarların “Sol” Algısı (1923-1960)”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı 51, Güz 2016, s. 171-190.
• ATASOY, Emel Seyhan (Der.), 1928 TKP Davası, Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul 2008.
• ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk Cilt: II (1920-1927), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1969.
• AZİZ, Rüstem (Der.), Mustafa Suphi'ler: Şahsi Dosyası, Değerlendirmeler, Anmalar, Sosyal Tarih, İstanbul 2009.
• BELLİ, Mihri, İnsanlar Tanıdım, Doğan Kitapçılık, İstanbul 2013.
• BENNİGSEN, Alexandre, “Marksizm Veya Panislâmizm Temmuz 1918, Sivil Savaşın Başlangıcında Milliyetçi Tatar Komünistleri Ve Rus Bolşevikleri”, (çev. Cezmi Eraslan), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, İstanbul 1994, ss. 147-160.
• CEBESOY, General Ali Fuad, Milli Mücadele Hatıraları, Vatan Neşriyatı, İstanbul 1953.
• COŞKUN, Atilla, Nâzım’ın Siyasal Yaşamı ve Davaları, Cem Yayınevi, İstanbul 2002.
• ÇAPANOĞLU, Süleyman, Türkiye'de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, Pınar Yayınevi, İstanbul 1964.
• ÇETİNKAYA, Y. Doğan– GÖRKEM, M. Doğan, “TKP’nin Sosyalizmi ( 1920-1990)”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Sol, Cilt: 8, İletişim Yayınları, İstanbul 2008, ss. 275-355.
• DARENDELİOĞLU, İlhan, Türkiyede Komünist Hareketleri Cilt I, Toprak Dergisi Yayınları, İstanbul 1962.
• DERVİŞ, Suat, Niçin Sovyetler Birliği’nin Dostuyum?, Arkadaş Matbaası, İstanbul 1944.
• ERGÜDER, Jülide (Haz.), 1927 Komünist Tevkifatı (İstanbul Ağır Ceza Mahkemesindeki Duruşma), Birikim Yayınları, İstanbul 1978.
• ERKMAN, Faris, En Büyük Tehlike: Milli Türk Davasına Aykırı Bir Cereyanın İçyüzü, Ak-Ün Matbaası, İstanbul 1943.
• GÜNER, Ahmet, Vecdi Bürün, Sosyalizm İhaneti, Sırdaş Yayınevi, İstanbul 1976.
• GÜRSOY, Selçuk, Osmanlı Sosyalist Fırkası ve Yayınları, İletişim Yayınları, İstanbul 2013.
• HARRIS, George S., Türkiye’de Komünizmin Kaynakları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1975.
• HÜSNÜ, Şefik, Komintern Organlarındaki Yazı ve Konuşmalar, Aydınlık Yayınları, İstanbul 1977.
• İLERİ, Rasih Nuri (Der.), Kırklı Yıllar-2: 1944 TKP Davası, TÜSTAV, İstanbul 2003.
• İLERİ, Rasih Nuri (der.), Kırklı Yıllar-3: 1945 İGB Davası, TÜSTAV, İstanbul 2003.
• KARPAT, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller), İmge Kitabevi, İstanbul 2008.
• KINAY, Adnan, Dünya Komünist Partilerinin İçyüzü, Emniyet Genel Müdürlüğü Önemli İşler Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1967.
• LANDAU, Jacob M., Türkiye’de Sağ ve Sol Akımlar, Turhan Kitabevi, Ankara 1979.
• LAQUEUR, Walter Z., Communism and Nationalism in the Middle East, Routledge and Kegan Paul, London 1961.
• ORAN, Baskın, “İç ve Dış Politika İlişkisi Açısından İkinci Dünya Savaşında Türkiye'de Siyasal Hayat ve Sağ-Sol Akımlar”, AÜSBF Dergisi, Cilt: XXIV, Sayı: 3, Eylül 1969, ss. 227-275.
• ÖZDEMİR, Ali Ulvi, “Çok Partili Hayata Geçiş Sürecinde Türk Solunun Dp ve Hükümet ile İlişkileri 1945-1946”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 55, Güz 2014, ss. 177-242.
• ÖZGEN, Mahmut İhsan, TKP ve Organize Gençlik Hareketleri, 14 Mayıs Vakfı Yayınları, İstanbul 1982.
• ÖZTOPRAK, İzzet , TURAL, Mehmet Akif, SEVİM, Ali (Haz.), Atatürk'ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri (Bugünkü Dille), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2006.
• SANÇAR, Nejdet, Gizli Komünist Belgeleri, Afşin Yayınları, Ankara, 1966.
• SAYILGAN, Aclan, Ansiklopedik Marksist Sözlük, Otağ Yayınları, İstanbul 1976.
• SAYILGAN, Aclan, Soldaki Bitmeyen Kavga (Başlangıçtan TİP, III. Genel Kongresine Kadar), Kardeş Matbaası, Ankara, 1970.
• SAYILGAN, Aclan, Solun 94 Yılı (1871-1965), Mars Matbaası, Ankara 1968.
• TEVETOĞLU, Fethi, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1967.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler Cilt: I, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1984.
• TUNÇAY, Mete, Türkiye’de Sol Akımlar 1908-1925 Cilt I, Bilgi Yayınevi, Ankara 1967.
• TURGUT, Hulusi (Der.), Atatürk'ün Sırdaşı Kılıç Ali'nin Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2007.
• VURAL, Mithat Kadri, “En Büyük Tehlike” Broşürü ve Buna Bağlı Olarak Turancı Akımların Kamuoyunda Tartışılması”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt: VIII, Sayı: 18-19, Bahar-Güz 2009, ss. 39-53.
• VURAL, Mithat Kadri, “II. Dünya Savaşı Türkiyesi’nde Sosyalistlerin Taktiği ve Faaliyetleri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt: XIX, Sayı: 39, 2019-Güz, ss. 693-714.
• WEBER, Hermann, III. Enternasyonal 1919-1943 Belgeler, (Çev. Ümit Kıvanç), Belge Yayınları, İstanbul 1979.
• YALÇIN, Aydın, Demokrasi, Sosyalizm ve Gençlik, Ak Yayınları, İstanbul 1969.
• YALÇIN, İsmail, Komünist Cephe Eylemleri ve Taktikleri, Türkiye Fikir Ajansı, Ankara 1967.
• YENİARAS, Orhan, Atatürk'ün Kurdurduğu Türkiye Komünist Partisi ve Kurtuluş Savaşı'nda Sol Hareketler, Alter Yayıncılık, Ankara 2012.