TUVA TÜRKÇESİNDE SON ÇEKİM EDATLARININ TAMLAYICILARINA YÜKLEDİKLERİ ROLLER (ışkaş, deg, deeş, -bile, hire)

Year 2023, , 95 - 111, 28.12.2023

Tuğba Sarıkaya Aksoy

https://doi.org/10.56387/ahbvedebiyat.1384938

Abstract

Edatlar cümlede öbek yapı oluştururken bağımlı öğe olarak isim, zamir veya fiil soylu sözcüklerden oluşmuş tamlayıcıları seçer. Edat öbekleri kendilerine belirli sözdizimsel roller belirler ve kendisine bağlı olan zorunlu öğeye yani tamlayıcısına çeşitli anlambilimsel roller yükler. Bu çalışmada edatların tamlayıcılarına yükledikleri sözdizimsel roller bağlantılı dilbilgisi ve istem kuramı çerçevesinde; anlambilimsel roller ise durum dilbilgisi ve üretici dönüşümsel dilbilgisi kuramının alt başlıklarından yönetme ve bağlama kuramı içerisinde ele alınan rol kuramı çerçevesinde incelenmiştir. Tuva Türkçesinde çok sayıda son çekim edatı bulunmaktadır. Son çekim edatları kendilerinden önce ve sonra gelen sözcüklerle bir tamlama oluşturmakta ve cümle içinde belirli bir işlevi yerine getirmektedir. Her bir edatın sahip olduğu sözdizimsel ve anlambilimsel rol bağımlı biçimbirimlere göre farklılık gösterir. Bu yüzden bir edat çok sayıda sözdizimsel ve anlambilimsel role sahip olabilir. Bu durum da ancak bağlam içinde çözülür. Bu çalışmada Tuva Türkçesinde ışkaş, deg, deeş, -bile ve hire son çekim edatlarının tamlayıcılarına yükledikleri sözdizimsel ve anlambilimsel roller belirtilen kuramlar temelinde, gramer kitapları, sözlükler ve edebî metinlerden seçilen örnek cümleler üzerinden incelenmiştir. İncelenen her bir edat bölümünün sonunda edatın anlamı, işlevi, tamlayıcı türü, sözdizimsel rol ve anlambilimsel rol başlıklarından oluşan bir tablo sunulmuştur. Böylece incelenen edatların her bir özelliğinin açık ve toplu bir şekilde görülmesi amaçlanmıştır.

Keywords

edat, Tuva Türkçesi, sözdizimi, anlambilimi, rol.

THE ROLES THAT INFLECTED PREPOSITIONS ATTACH TO THEIR COMPLEMENTS IN TUVAN LANGUAGE (ışkaş, deg, deeş, -bile, hire)

Abstract

While prepositions create a phrasal structure in the sentence, they choose complements consisting of words originated from nouns, pronouns or verbs as dependent elements. Prepositional phrases determine specific syntactic roles for themselves and assign various semantic roles to the compulsory element attached to them, in other words, to their complements. In this study, the syntactic roles that prepositions assign to their complements are analysed within the frame of dependency grammar and volition theory while semantic roles are analysed within the frame of role theory, which is discussed within government and binding theory that is one of the subtitles of state grammar and transformational generative grammar. Tuvan language has a large number of inflected prepositions. Inflected prepositions form a prepositional phrase with the words coming before and after them and fulfil a specific function in the sentence. The syntactic and semantic role of each preposition varies according to the dependent morphemes. Therefore, a preposition may have multiple syntactic and semantic roles. This situation can only be resolved in context. In this study, syntactic and semantic roles that inflected prepositions, ışkaş, deg, deeş, -bile and hire, attach to their complements are analysed on the basis of the mentioned theories and within the sample sentences selected from grammar books, dictionaries and literary texts. In the end of each section of preposition analysed, a table consisting of preposition’s meaning, function, complement type, syntactic role, and semantic role is presented. In this way, it is aimed to reveal each feature of the analysed prepositions clearly and collectively.

Keywords

Preposition, Tuvan Language, Syntax, Semantics, Role.

References

• ADALI, O. (2004). Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• ALKAYA, E. (2022). Kuzey Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ALTUNDAŞ, U. (2022). Tuvacada Söz Öbekleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AYDIN ÖZKAN, I. (2018). Evrensel Dil Bilgisi ve Türkçede İstem. Ankara: Gece Akademi.
• DELİCE, H. İ. (2012). “Sözcük Türleri Nasıl Tasnif Edilmelidir?”. Turkish Studies, C. 7, (4), 27-34.
• DMITRIYEV, N. (1948). Grammatika Başkirskogo yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• DOĞAN, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişmeleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DOĞAN, N. (2014). “Çok İşlevlilik Açısından Türkçe Edatların Söz Dizimsel ve Anlam Bilimsel Yapısı”. Dil Araştırmaları Dergisi, (15), 105-119.
• DORJU, Ç. M. vd. (1993). Tıva Dıl (başkı uçilişçeziniŋ surguuldarınga bolgaş ege klaastar başkılarınga ööredile nomu). Kızıl.
• EMRE, A. C. (1945). Türk Dil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERDEM, M. (2006). “Türkmen Türkçesinde Hareket Fiillerinin “istem”e Göre Anlam Değişmeleri”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 3, (2), 38-50.
• ERGİN, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayınları.
• FILLMORE, C. J. (1968). “The Case for Case”. Universals in Linguistic Theory (Haz. B. Emmon, R. T. Harms). NewYork-London.
• GENCAN, T. N. (1966). Dil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜRSES, D. (2019). Ege Bölgesi Ağızlarında Fiil ve Edatlarda İstem. Yüksek Lisans Tezi. Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• HACIEMİNOĞLU, N. (2015). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• HARRISON, K. D. (2000). Topics in the Phonology and Morphology of Tuvan. A Dissertation Presented to the Faculty of the Graduate School Yale University in Candidacy fort he Degree of Doctor of Philosophy.
• HELBIG, G. (1992). Probleme der Valenz- und Kasustheorie. 1st ed. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. HİRİK, S. (2019). “Türkçede Çekim İlgeçlerinin İstem Değişikliğine Art Zamanlı Bakış”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 12, (26), 449-467.
• ISHAKOV, F. G. ve A. A. Pal’mbah (1961). Grammatika Tuvinskogo Yazıka (Fonetika i Morfologiya). Moskva: Izdatel’stvo vostojnoy literaturı.
• ISHAKOV, F. G. ve A. A. Pal’mbah (1961). Tuva Dili Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi) (Çev. E. Arıkoğlu, C. M. Bapayeva, B. Borbaanay, 2019). Ankara: Bengü Yayınları.
• KARAAĞAÇ, G. (2009). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• KARAAĞAÇ, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KARABULUT, F. ve T. ARI ÖZDEMİR (2017). “İstem ve İstem Analizi: Gagauz Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Karşılaştırmalı Bir Çalışma”. Dil Araştırmaları Dergisi, (21), 91-112.
• KARACAN. N. (2021). Eski Türkçede Edatların İstemi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KERİMOĞLU, C. (2016). Genel Dilbilime Giriş. İzmir: Pegem Akademi Yayınları.
• KOÇOĞLU GÜNDOĞDU, V. (2018). Tuva Türkçesi Grameri (Metin-Söz Dizini). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. 1. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• LEWIS, G. (2000). Turkish Grammar. 1st ed. Oxford: Oxford University Press. MART-OOL, K. B. (2002). 5-9 klasstarga Tıva dıldı başkılaarınıŋ metodikazı. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• MATTHEWS, P. (2007), “The Scope of Valency in Grammar”. (Haz. T. Herbest, K. Götz-Votteler). Valency-Theorical, Descriptive and Cognitive Issues. New York: Walter de Gruyter, 3-14.
• TESNIÈRE, L. (1999). “Tesnière, Lucien” (Çev. N. Güz). Yirminci Yüzyıl Dilbilimi. İstanbul: Multilingual Yayınları. 131-166.
• TOSUN, İ. (2011). Tuva Türkçesinin Şekil Bilgisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• UZUN, N. E. (2000). Ana Çizgileriyle Evrensel Dil Bilgisi ve Türkçe. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• ÜSTÜNOVA, K. (2008). Türkiye Türkçesi Ad İşletimi (Biçim Bilgisi). İstanbul: Kesit Yayınları.
• VARDAR, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. 2. Baskı. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• YAYLAGÜL, Ö. (2015). Göstergebilim ve Dilbilim. Ankara: Hece Yayınları.
• YELOĞLU, A. (2017). “Ötken Künler Romanı Örneğinde Özbek Türkçesinde Türemiş ve Türemiş Yapılı Edatların Oluşumu Üzerine”. TÜBAR, (41), 277-292.