DEVLETE İSYAN SUÇU BAĞLAMINDA “KABAKÇI MUSTAFA” İSYANI YA DA “STATÜKO VE YENİ”NİN ÇATIŞMASI

Year 2022, , 479 - 497, 27.12.2022

Yilmaz Yurtseven

https://doi.org/10.54704/akdhfd.1189784

Abstract

İsyan (Hadd-i Bağy), İslam-Osmanlı Ceza Hukuku terminolojisinde kendilerince haklı bir nedene dayanan bir grubun, meşru devlet otoritesine karşı güç kullanarak yönetimi ele geçirmeye çalışmasıdır. Tanımdan hareketle isyan suçu, meşru devlet otoritesine karşı silahlı güç kullanılarak topluca işlenen had suçlarından sayılmaktadır. Had suçları, suç tanımı ve suça uygulanacak yaptırımın bizzat kanunkoyucu (Şârî/Nass) tarafından öngörülmüş, kamu ve kişi haklarını ihlal eden ağır suçlar olarak kabul edilmiştir. Tanımdan da anlaşılacağı üzere bu suçun unsurları; meşru siyasal otoriteye karşı olması, topluca işlenmesi, kuvvet kullanılması, isyancıların kendilerince haklı bir nedenle kalkışmada bulunmalarıdır. Suçun tanımlanması hususunda İslam hukukçuları arasında ciddi görüş ayrılıkları söz konusu olmamakla birlikte, uygulanacak yaptırım konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Kuşkusuz görüş ayrılıklarının ortaya çıkması, suçun daha çok siyasi bir suç olması, birden fazla suç eylemini içinde barındırabilmesi ve temel kaynaklar olan Kur’an ve Sünnet’te suça ilişkin doğrudan bir hükmün bulunmaması ile ilgilidir.
Hadd-i Bağy kimi zaman isyancıların, kimi zaman siyasal otoritelerin istismarına açık alan bırakan karma nitelikli bir suçtur. İsyancılar açısından genellikle siyasal otoritenin zulme sapması, adaletten uzaklaşması, hukuku çiğnemesi gibi iddialar öne sürülmüştür. Kimi zaman siyasal otorite, kendisine muhalif olan kişi ya da toplum katmanlarını susturmak amacıyla isyan suçunu devreye sokmaktan çekinmemiştir. Ancak nedenleri ve sonuçları açısından incelendiğinde isyan suçu kuşkusuz sıradan ve adi bir suç olarak değerlendirilemez.
İslam Hukuku’nun en gelişmiş ve kapsamlı uygulama alanı olan Osmanlı Devleti’nde siyasal otorite birçok kez isyanlarla sarsılmıştır. Hatta kimi zaman bu isyanlar bizzat siyasal otoritenin kendisi olan padişahı tahtından indirmekle kalmamış, canlarına da mal olabilmiştir. Kuşkusuz bu kalkışmaların en önemlilerinden biri 1807’de Sultan III. Selim’e yönelik olan ve “Kabakçı Mustafa İsyanı” adıyla tarihe not edilen kalkışmadır. Söz konusu kalkışma yalnızca sultanı tahtından indirmekle kalmamış, hayatını da elinden almıştır. Adaletten, Şeriat’ten sapma, zulme yönelme iddialarıyla biçimlenmiş bu kalkışma Osmanlı-Türk modernleşme tarihinin önemli kırılma noktalarından biri olmuştur.
1807 Kabakçı İsyanı’nı hem Osmanlı Ceza Hukuku bağlamında hem siyasal otorite-merkez-çevre çatışması olarak siyasal anlamda incelemeye çalıştığımız bu bildiride temel amacımız, XIX. Yüzyıl Osmanlı-Türk modernleşmesinin hukuki, siyasi ve sosyolojik sorunlarını ortaya koyabilmektir.

Keywords

Hadd-i Bağy,, Osmanlı Ceza Hukuku, Siyasal Otorite, İsyan, Gelenek, Yenilik

Supporting Institution

-

Project Number

-

Thanks

-

References

• Akyılmaz, Gül, Siyasi Tarih, 3. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara 2022.
• Akyılmaz, Gül, “III. Selim’in Dış Politika Anlayışı ve Diplomasi Reformu Çerçevesinde Batılılaşma Siyaseti”, Türkler, C. 12, Yeni Türkiye Yayınları Ankara 2002 (s. 660-670).
• Akman, Mehmet, Osmanlı Devleti’nde Kardeş Katli, Eren Yayınları, İstanbul 1997.
• Akşin, Sina, “Siyasal Tarih (1789-1908)” Türkiye Tarihi C. 3, Osmanlı Devleti 1600-1908 (yayın yönetmeni Sina Akşin), İstanbul 2000.
• Aktan, Coşkun Can/Yay, Serdar, “Türkiye’de Statüko ve Değişime Direnç”, Organizasyon ve Yönetim Bilimleri Dergisi, Cilt 8, Sayı 1, 2016, s. 52 (Online https://dergipark.org.tr/tr/pub/oybd/issue/36069/404998 Erişim Tarihi: 15.06.2022).
• Avcı, Mustafa, Osmanlı Hukukunda Suçlar ve Cezalar, Gökkubbe Yayını, İstanbul 2004.
• Aydın, Mehmet Akif, Türk Hukuk Tarihi, 7. Baskı, Beta Yayınları, İstanbul 2009.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul 1978.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukûkı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmûsu, C. III, Bilmen Basım ve Yayınevi, İstanbul 1985.
• Cin, Halil/Akgündüz, Ahmet, Türk Hukuk Tarihi Kamu Hukuku, 1. Cilt, Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya 1995. Cin, Halil/Akyılmaz, Gül, Türk Hukuk Tarihi 13. Baskı, Sayram Yayınları, Konya 2021 . Davıson, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğunda Reform 1856-1876 (çev. Osman Akınhay), C. 1, Papirüs Yayınevi, Ankara 1997.
• Genç, Mustafa, “Hanefi Mezhebine Göre İsyan Suçu (Bağy”, Sobider Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 46, Haziran 2020, ISSN: 2149-0821 Doi:http://dx.doi.org/10.29228/SOBIDER.44307. (699-712).
• Gökbilgin, Tayyip, “Nizâm-ı Cedît”, İslam Ansiklopedisi C. IX, MEB Yayını, İstanbul 1980.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi Nizâm-ı Cedît ve Tanzimat Devirleri, C. V, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Hümâyunları, Nizâm-ı Cedît 1789-1807, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı Modernleşmesi Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus, İmge Yayınevi, Ankara 2002.
• Lewıs, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu (çev. Boğaç Babür Turna), Arkadaş Yayınevi, Ankara 2009.
• Özek, Çetin, “Osmanlı’da Siyasal İktidar ve Din İlişkileri Düzeni” İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cumhuriyet’in 75. Yıl Armağanı, İstanbul 1999.
• Palmer, Alan, Son Üç Yüz Yıl Osmanlı İmparatorluğu (Bir Çöküşün Yeni Tarihi) (çev. Belkıs Çorakçı Dişbudak), Sabah Yayınları, İstanbul 1992.
• Shaw, Stanford J., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Geçiş: Sultan III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri” (çev. M. Faruk Çakır), Türkler, C. 12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2022.
• Udeh, Abdülkadir, Seküler Ceza Hukuku Kurumlarıyla Mukayeseli İslam Ceza Hukuku -Genel Hükümler- (Çev. Ali Şafak), C. 1, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2012.
• Udeh, Abdülkadir, Seküler Ceza Hukuku Kurumlarıyla Mukayeseli İslam Ceza Hukuku -Genel Hükümler- (Çev. Ali Şafak), C. 2, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2012.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. III/1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994.
• Yalçınkaya, Alaaddin, “III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri Osmanlı Dış Politikası” Türkler C. 12, Yeni Türkiye Yayını, Ankara 2022.
• Yılmaz, Durmuş, Osmanlı’nın Son Yüzyılı Cumhuriyete Giden Yol, Çizgi Kitabevi, Konya 2001.
• Yurtseven, Yılmaz, “Osmanlı Kul Sistemi ve Veziriazam”, Prof.Dr. Bilge Öztan’a Armağan, Turhan Kitabevi, Ankara 2008, s. 1439-1456.
• Yurtseven, Yılmaz, Osmanlı Siyasal İktidarı, Meşruiyet, Otorite ve İdeoloji Üzerine Bir Deneme, Savaş Yayınları, Ankara 2019.
• Zarakol, Ayşe, Yenilgiden Sonra Doğu Batı ile Yaşamayı Nasıl Öğrendi, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012.
• Zurcher, Eric Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi (çev. Yasemin Saner Gönen), İletişim Yayınları, İstanbul 2002.
• https://sozluk.gov.tr/, Erişim tarihi: 16.08.2022