EVALUATION OF FRANCE’S OCCUPATION OF GAZIANTEP WITH NEW DOCUMENTS (FEBRUARY 9, 1921-JANUARY 5, 1922)

Year 2025, Issue: 76, 193 - 210, 31.05.2025

Celal Pekdoğan

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1622368

Abstract

ABSTRACT
With the secret Sykes-Picot agreement signed by Mark Sykes on behalf of Great Britain and François Georges-Picot on behalf of France on May 16, 1916 and ratified by Russia in October of the same year, Adana, Ayntâb, Urfa, Mardin, Diyarbakır, Mosul and the Syrian coast were ceded to France. The Ottoman Empire, which entered World War I as an ally of Germany, signed the Armistice of Mudros on October 30, 1918 and effectively withdrew from the stage of history. In this context, the Ottoman Empire officially became open to invasions and England occupied Ayntab on December 17, 1918 and handed it over to France on November 5, 1919. The first days of the occupation were calm, but when Kamil was killed by three soldiers from the 18th Algerian Hunter Regiment on January 23, 1920, while trying to protect his mother, the tension in the city suddenly escalated and ignited the fuse of the ready resistance. Şahin Bey (Dülgerzâde Mehmed Said) was killed on the Elmalı Bridge on March 28, 1920, and the hot war began on April 1, 1920. The urban wars ended with the fall of the city center on February 9, 1921, and the French seized control of the city center. During this period, the TBMM government continued its interest in the city center without interruption from February 10, and assigned Kılıç Ali for the second time to end the occupation. In their written requests, Kılıç Ali Bey and his friends bid farewell to the TBMM and, accompanied by Abdurrahman Lâmi Efendi, Ergani Deputy Rüştü Bey, Karahisari Şarkî Deputy Memduh Bey, they left on February 14, 1921 with thirty-six distinguished and fully equipped soldiers, and set off for Gaziayntab, taking their travel allowances and allowances. The TBMM Government, as always, provided Gaziayntab with all kinds of material and moral assistance. Furthermore, a mutual exchange of ideas was made between the TBMM Government and France, and the Ankara Agreement was signed on October 20, 1921. Gaziayntab gained its freedom on December 25, 1921, in accordance with the agreement.

Keywords

Gaziayntâb, , Gaziantep, , Mustafa Kemal, , Ankara.

FRANSA’NIN GAZİANTEP’İ İŞGALİNİN YENİ BELGELERLE DEĞERLENDİRİLMESİ (9 ŞUBAT 1921-05 OCAK 1922)

Abstract

Büyük Britanya adına, Mark Sykes, Fransa adına, François Georges-Picot tarafından 16 Mayıs 1916 tarihinde imzalanan ve aynı yılın Ekim ayında Rusya tarafından onaylanan Sykes-Picot-Sazonov gizli antlaşması ile Adana, Ayntâb, Urfa, Mardin, Diyarbakır, Musul ile Suriye kıyıları, Fransa’ya bırakılmıştır. Birinci Dünya Savaşı’na, Almanya’nın müttefiki olarak giren Osmanlı Devleti, 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesini imzalamış ve tarih sahnesinden fiilen çekilmiştir. Bu bağlamada, Osmanlı Devleti, resmen işgallere açık bir hale gelmiş ve İngiltere 17 Aralık 1918’de Ayntâb’ı işgal etmiş, 5 Kasım 1919’da da Fransa’ya devretmiştir. İşgalin ilk günlerinde sakin giden günler, 18. Cezayir Avcı Alayı’ndan üç er tarafından, annesini korumaya çalışan Kâmil’in, 23 Ocak 1920’de şehit edilmesi, kentteki tansiyonu birden bire fırlatmış ve hazır haldeki direnişin fitilini ateşlemiştir. 28 Mart 1920’de Elmalı Köprüsü’nde Şahin Bey (Dülgerzâde Mehmed Said) şehit edilmiş, 1 Nisan 1920’de sıcak savaş başlamıştır. 9 Şubat 1921’de kent merkezinin düşmesi ile kentiçi savaşları sona ermiş ve Fransızlar, kent merkezinin yönetimine el koymuşlardır. Bu dönem zarfında TBMM Hükümeti, 10 Şubat’tan itibaren kent merkezi ile olan ilgisini hiç aksatmadan aralıksız sürdürmüş, Kılıç Ali’yi, işgali sona erdirmek için ikinci kez görevlendirmiştir. Kılıç Ali Bey ve arkadaşları sunmuş oldukları yazılı istemlerinde, TBMM’ye veda ederek, beraberinde, Abdurrahman Lâmi Efendi, Ergani Milletvekili Rüştü Bey, Karahisarî Şarkî Milletvekili Memduh Bey olduğu halde, seçkin ve tam donanımlı otuz altı erle birlikte, 14 Şubat 1921’de ayrılmışlar, harcırah ve tahsisatlarını da alarak Gaziayntâb’a hareket etmişlerdir. TBMM Hükümeti, her zaman olduğu gibi, Gaziayntâb’a her türlü maddi ve manevi yardımı yapmıştır. Dahası, TBMM Hükümeti ile Fransa arasında, karşılıklı fikir teatisinde bulunulmuş ve 20 Ekim 1921’de Ankara Antlaşması imzalanmıştır. Gaziayntâb, yapılan antlaşma gereği 25 Aralık 1921’de özgürlüğüne kavuşmuştur.

Keywords

Gaziayntâb, , Gaziantep, , Mustafa Kemal, , Ankara,

References

• ATASE, KIs.: 255, Dos.: 6-2, Fih.: 14-3.
• ATASE, Kol.: İST. KIs.: 255. Dos.: 6-2 Fih.: 14.
• ATASE, İSH. 270-12.
• ATASE, Kol.: İST. KIs.: 255, Dos.: 6-2, Fih.: 7.
• ATASE, İSH, 270-20AA.
• BOA. HR. SYS. 2544-15/33. Bâb-ı Alî Dâhiliye Nezâreti Kalem-i Mahsus, Suret, 11 Mart 1336.
• Başbakanlık, Cumhuriyet Arşivi Dairesi Başkanlığı (BCA).
• BCA, Dosya: 137-15, Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No: 4.41.2
• BCA, Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No: 4.40.8.
• Ministre des Affaires Étrangères (MAE), France.
• Service Historique de la Défense Archives, Chateau de Vincennes Archives (SHD), France.
• SHD, Rapport du Lieutenant-Colonel Andréa Commandant la Colonne sur l’attaque du 31 Janvier 1921.
• SHD, Rapport Sur les Organisation Turques.
• SHD, Armée du Levant, État-Major, Comte rendu des heures, 26-27 Février 1921.
• SHD, Bulletins et rapports périodiques provenant du haut commissariat sur la situation en Syrie et en Cilicie. SHD, Historique de la prévôté du détachement français de Palestine-Syrie et de l’armée française du Levant. SHD, Bulletins de renseignements.
• SHD, Chateau de Vincennes archives (CVA), Journal de marche et d'opérations de la prévôté de l'armée du Levant (JMO) (novembre - décembre 1921).
• SHD, Chateau de Vincennes archives, Zone Aintab-Sadour, Renseignements du 27 Février 1921.
• SHD, Chateau de Vincennes Archives, Armée du Levant, État-Major, Comte rendu des heures, 3-4 Mars 1921.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri (TBMMZC), 1337-1921, Devre: I, C. 8, Ankara: Büyük Millet Meclisi, 1945.
• TBMMZC., Devre : I, C. 15, Ankara : Büyük Millet Meclisi, 1945.
• TBMMZC., Devre : I, C. 8, Ankara : Büyük Millet Meclisi, 1945.
• TBMMZC., Devre : I, C. 9, Ankara : Büyük Millet Meclisi, 1954.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları (TBMMGCZ), Cilt: 1, Ankara: Büyük Millet Meclisi, 1985.
• Accord signé à Angora le 20 octobre 1921 entre M. Franklin-Bouillon, ancien ministre et Youssouf Kemal Bey, Ministre des Affaires Étrangères de la Grande Assemblée Nationale d’Angora, Angora, 20 octobre 1921.
• Adil, Selahaddin, Hayat Mücadeleleri, Selahattin Adil Paşa’nın Hatıraları, İstanbul: Zafer Matbaası, 1982.
• Bariéty, J. (sous la dir) ; réd. Hogenhuis-Seliverstoff, A., Bibes, G., Defrance, C., de Lespinois J. (2004). Commission de publication des documents diplomatiques français. Documents diplomatiques français (DDF) 1921, Tome I, 16 janvier-30 juin / Ministère des affaires étrangères, Commission de publication des documents diplomatiques français, Bruxelles : P.I.E.-Peter Lang S.A. Presses Inter Universitaires Européennes. Bariéty, J. (sous la dir) ; réd. Hogenhuis-Seliverstoff, A., Defrance, C., Sandu, T. (1999). Commission de publication des documents diplomatiques français. Documents diplomatiques français (DDF) 1920-1932. 1920, Tome II, 19 mai-23 septembre / Ministère des affaires étrangères, Commission de publication des documents diplomatiques français, Paris: Imprimerie Nationale.
• Butler, Rohan, M.A., Edited by, Fellow of All Souls College, Oxford and Bury, J.P.T. M.A., Fellow of Corpus Christi College, Cambridge, Assisted by Lambert, M.E. M.A. (1967). Documents on British Foreign Policy (DBFP), First series, Volume XV, London : Her Majesty’s Stationery Office.
• Centenaire de l’accord d’Angora (1921) Documents des Archives Diplomatiques Françaises et Turques. (2022). Ankara: T.C. Ministère des Affaires étrangères.
• Comte R. De. Gontaut-Biron, Comment la France s’est Installee en Syrie 1918-1919, Paris: Plon-Nourrit, 1922. Despatch from His Majesty’s Ambassador at Paris, enclosing the Franco-Turkish Agreement signed at Angora on October 20, 1921. Presented to Parlaiment by Command of His Majesty, Cmd. 1556, London, 1921. Fuller, Joseph V. (Editor), Tyler Dennett, (General Editor), Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, 1919, Volume VIII, United States Government Printing Office, Washington, 1946.
• Lohanizâde, Mustafa Nureddin. Hubb-ı İstiklâlin Abidesi Gaziayntâb Müdafaası Gazi Ayntâb, İstanbul: Bâb-ı âli Cağaloğlu Yokuşu, 1340-1342.
• Loti, Pierre. La Mort de Notre Chere France en Orient, Paris: Calmann-Levy, 1920.
• Papers Relating to the Foreign Relations of the United States (FRUS), 1922, Volume II, United States Government Printing Office, Washington U.S. Department of State Office of the Historian Bureau of Public Affairs This ebook was generated on September 1, 2017. 867.77/395, [Document 863], The Secretary of State to the High Commissioner at Constantinople (Bristol) Washington, July 6, 1922. No. 201.
• Pekdoğan, Celâl, “Ayntâb’ta Türk-Ermeni İlişkileri”, Şenol Kantarcı ve diğerleri (Yayına Hazırlayanlar), Ermeni Araştırmaları 1.Türkiye Kongresi Bildirileri, III. Cilt. Ankara: Ermeni Araştırmaları, 2003.
• Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü II (Açıklamalı Kronoloji) Erzurum Kongresi'nden TBMM'ye (23 Temmuz 1919-22 Nisan1920), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,1994.
• Türkiye Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Merkez-i Umumisi Tarafından 1339 Senesi Hilâl Ahmer Meclis-i Umumisi’ne Takdim Edilen (1335-1338) Dört Senelik Devreye Ait Rapor. [İstanbul] : Ahmet İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1339.
• Ulusoy, Mümtaz, İstiklal Harbi'nde 2 nci Kolordu, Hazırlayan: Ahmet Tetik, Şeyda Büyükcan, Ankara : Genelkurmay Başkanlığı, 2006.
• Üzel, Sahir, Gaziantep Savaşının İç Yüzü, Ankara : Doğuş Matbaası, 1952.
• Véou, Paul du, La Passıon de la Cilicie 1919-1922, Librairie Orientaliste, Paul Geuthner, Paris, 1937.
• Açıksöz, 7 Kânun-ı evvel 1337(7 Aralık 1921), sayı: 253.
• Bulletin périodique n° 39, 5 décembre 1921-5 janvier 1922.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi (HTV), 1964, Sayı 54, Belge: 1245.
• L'Europe nouvelle : revue hebdomadaire des questions extérieures, économiques et littéraires. 1921-03-26.