İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA TÜRKİYE’NİN NÜFUS POLİTİKASI 1940 VE 1945 YILI NÜFUS SAYIMLARI

Year 2025, Issue: 77, 164 - 182, 23.11.2025

Enes Mert Demir

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1734739

Abstract

Türkiye, kalkınma ve gelişme hedefi çerçevesinde nüfusunun miktarını ve niteliğini de önemli görmüş; Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren nüfus artış hızı teşvik edilerek buna yönelik tedbirler hayata geçirilmiştir. Bu kapsamda ilk iki nüfus sayımında (1927 ve 1935) bu yöndeki çabaların nispeten sonuç verdiği ve nüfusun arttığı görülmüştür. Ancak İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması nedeniyle nüfusun yükseliş ivmesi de yavaşlamıştır. Zira Türkiye, etkileri büyük olan savaşın tehlikelerinden korunabilmek için ordusunu seferber etmek mecburiyetinde kalmıştır. Bu durum erkeklerin askere alınması nedeniyle nüfus artış hızını düşürmüştür. Bu süreçte iki nüfus sayımı gerçekleştirilmiş olup ilki savaşın tüm hızıyla devam ettiği bir ortamda, Ekim 1940’ta; ikincisi ise savaşın bitiminde, Ekim 1945’te yapılmıştır. Özellikle ikinci sayım, sonuçları itibarıyla savaş yıllarının olumsuz etkisini gözler önüne sermiştir.
Bu çalışmada da 1940 ve 1945 yılları nüfus sayımları ekseninde Türkiye nüfusunun nicel ve nitel durumunun tespit edilmesi, böylece ülke nüfusunun Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren ne yönde bir gelişim kaydettiğinin ortaya konulması hedeflenmiştir. Bu çerçevede benimsenen nüfus politikası, sayım öncesi hazırlıklar, sayımın ne şekilde gerçekleştirildiği ve sayım sonrasındaki yansımalar etraflıca incelenmiştir. İki nüfus sayımı sonucunda elde edilen nüfus verileri, nicel ve nitel yöntemler ile ele alınarak karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Çalışmada birçoğu ilk defa araştırmaya konu edilen dönemin gazeteleri ile konuya ilişkin literatürden istifade edilmiştir.

Keywords

Türkiye Nüfusu , 1940 Nüfus Sayımı , 1945 Nüfus Sayımı , İkinci Dünya Savaşı. , Nüfus , Nüfus Politikası

Türkiye’s Population Policies During Of Türkiye in The Years Second World War: Census Of 1940 And 1945 Year

Abstract

Türkiye has considered the size and quality of its population to be important in the context of its development and growth objectives. Since the founding of the Republic, population growth has been encouraged and measures have been implemented to this end. In this context, the first two population censuses (1927 and 1935) showed that efforts in this direction had been relatively successful and that the population had increased. However, the onset of World War II slowed the upward trend in population growth. Türkiye was forced to mobilize its army to protect itself from the dangers of the war, which had a significant impact. This situation reduced the population growth rate due to the conscription of men into the army. Two population censuses were conducted during this period: the first in October 1940, when the war was still raging, and the second in October 1945, after the war had ended. The second census, in particular, revealed the negative effects of the war years.
In this study, it is aimed to analyse the quantitative and qualitative status of Türkiye’s population on the basis of the 1940 and 1945 censuses, and thus to reveal how the country’s population has developed since the foundation of the Republic. The population data obtained as a result of the two censuses were analysed comparatively by using quantitative and qualitative methods. In the study, newspapers of the period, many of which were subject to research for the first time, and the literature on the subject were utilised.

Keywords

Population of Türkiye , 1940 Population Census , 1945 Population Census. Second World War , Population

References

• Resmî Gazete, 6 Mayıs 1930, 1489, 8895-8910.
• Resmî Gazete, 16 Şubat 1942, 5034, 2285-2286.
• Resmî Gazete, 8 Mayıs 1945, 6000, 8613-8614.
• Resmî Gazete, 10 Mayıs 1945, 6002, 8621.
• Resmî Gazete, 5 Temmuz 1945, 6049, 9001-9008.
• Kemal Arı, “Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikasını Belirleyen Temel Unsurlar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 8/23, (1992), 418-420.
• Aybar, Celal. “1940 Nüfus Sayımı Metot ve Alınan Muvakkat Neticeler”, Türkiye İktisadiyatı. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/8709, Erişim 14.04.2025.
• Aydın, Harun. “Mustafa Kemal Atatürk Döneminde Bir Motivasyon Kaynağı Olarak Taltifler”, Belgi. 27 (2024): 1-18.
• Aysal, Necdet. “Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Gündelik Yaşam”, Ed. Temuçin Faik Ertan, Başlangıcından Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi. Ankara: 9. Baskı, Siyasal Kitabevi, 2020, 193-206.
• Barkan, Ömer. “Türkiyede Muhacir İskanı İşleri ve Bir İç Kolonizasyon Planına Olan İhtiyaç”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. 10/1-4 (1949): 204-223.
• Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. Ankara: İstatistik Umum Müdürlüğü Yayınları, 1944.
• Baş, Ramazan. Türkiye’nin Nüfus Politikası (1923-1980). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2023.
• Demir, Enes Mert. “Atatürk Dönemi Nüfus Politikası Çerçevesinde 1927 ve 1935 Nüfus Sayımlarının Karşılaştırmalı Analizi”, Atatürk Dergisi. 13/2 (2024): 61-75.
• Demir, Enes Mert. “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Türkiye’ye Gelen Göçmen ve Mültecilerin Vatandaşlığa Alınması ve İskânları”, Arafta Kalmış Zamansız Göç Hikâyeleri (Akademik Yazılar). Ed. Olcay Özkaya, Ankara: Gazi Kitabevi, 2024, 1-68.
• Demir, Oral. “Nüfus Politikaları ve Çin, Fransa ve Türkiye Örneklerinin Değerlendirilmesi”, Social Sciences. 11/1 (2016): 41-61.
• Gökburun, İbrahim. “Türkiye’nin Demografik Dönüşüm Sürecinde Nüfus Politikalarının Rolü”, Gelecek Vizyonlar Dergisi. 4 (2020): 1-15.
• Kasarcı, Rüya. “Türkiye’de Nüfus Gelişimi”, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 5 (1993): 248-266.
• Nüfus ve Nüfusun Yapısı Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Yayını, 1994.
• Oktay, Elif Yüksel. “Türkiye’de Cumhuriyet’in İlanından Günümüze Uygulanan Nüfus Politikaları”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi. 4/7 (2014): 31-53.
• Salep, Mustafa. “Nüfus Artışı, Planlı Kalkınma ve Doğum Kontrolü Üçgeninde Türkiye Nüfusu (1923-2023)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. 46, (2023): 371-423.
• Semiz, Yaşar. “1923–1950 Döneminde Türkiye’de Nüfusu Arttırma Gayretleri ve Mecburi Evlendirme Kanunu (Bekârlık Vergisi)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 27 (2010): 423-469.
• Tekin, Cemile; Altunsoy, Yılmaz. “Cumhuriyet Döneminde Bulgaristan’dan Türkiye’ye Kitlesel Göçler”, Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi. II (2019): 119-147.
• Türkiye İstatistik Kurumu, İstatistik Göstergeler/Statistical Indicators (1923-2009). Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu Yayınları, 2013.
• Unat, Kadri. “Atatürk Sonrası Türkiye: İnönü Dönemi’nden 27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesine”, Ed. Temuçin Faik Ertan, Başlangıcından Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ankara: 9. Baskı, Siyasal Kitabevi, 2020, 251-277. Vergili, Ayhan. “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Dönem Nüfus Politikası (1923-1960)”, Sosyoloji Yıllığı. 22, İstanbul: Doğu Kitabevi, 2013, 311-321.
• Yıldırım, Seyfi. “Balkan Savaşları ve Sonrasındaki Göçlerin Türkiye Nüfusuna Etkileri”. CTAD, 16 (2012): 75-92.