DE-SECULARIZASTION AND DE-RATIONALIZATION OF POLITICAL DISCOURSE IN COLD WAR TURKEY: WHERE DID ISLAMISTS AND NATIONALIST-CONSERVATIVES CONVERGE AND WHERE DID THEY DIVERGE?

Year 2025, Issue: 77, 123 - 141, 23.11.2025

H. Seçkin Çelik

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1747915

Abstract

After the Turkish Revolution and the establishment of the secular Republic, Kemalist revolutionaries secularized the political language in Turkey. However, after the onset of the Cold War, the nationalist-conservative right and Islamists, who distinguished themselves from the nationalist right from the late 1960s onwards, de-secularized political discourse. The anti-communist political atmosphere of Cold War Turkey played a significant role in the de-secularization of the political language of the Turkish right, which saw religion as playing an important role in the fight against communism. However, this was not the only reason; opposition to Kemalist Revolution was also particularly influential in shaping the political language of the extreme right. As the nationalist-conservative understanding of the nation and nationalism acquired an Islamic content, especially from the late 1960s onwards, mainstream Islamism began to move away from nationalism. However the convergence of the political discourses of the nationalist far right and Turkey-based Islamists in the second half of the 1970s did not soften this struggle. The de-rationalization of political discourse, which developed in parallel with the de-secularization of the political discourse, was related both the intensive inclusion of religious and cultural issues in politics within the framework of the concept of sacredness and the intertwining of political issues with conspiratorial narratives.

Keywords

Cold War , Islamism , nationalism , political language , secularism

Project Number

Bu çalışma herhangi bir proje kapsamında yapılmamıştır.

SOĞUK SAVAŞ TÜRKİYE’SİNDE SİYASİ DİLİN SEKÜLERLİKTEN VE RASYONELLİKTEN UZAKLAŞMASI: İSLAMCILAR VE MİLLİYETÇİ-MUHAFAZAKÂRLAR NEREDE YAKINLAŞTI NEREDE AYRIŞTI?

Abstract

Türk Devrimi ile laik Cumhuriyetin kurulması sonrasında Kemalist devrimciler, Türkiye’de siyasi dili sekülerleştirmişti. Ancak Soğuk Savaş’ın başlamasından sonra, milliyetçi-muhafazakâr sağ ve 1960’ların sonundan itibaren kendini milliyetçi sağdan ayrıştıran İslamcılar, siyasi dili de-sekülarize ettiler. Soğuk Savaş Türkiye’sinin anti-komünist siyasi atmosferi, dinin komünizme karşı mücadelede önemli rolü olduğunu düşünen Türk sağının siyasi dilinin de-sekülarizasyonunda dikkate değer bir pay sahibi oldu. Ancak tek sebep bu değildi; Kemalist Devrim’e yönelik muhalefet de özellikle uç sağın siyasi dilinin şekillenmesinde etkili olmuştu. Milliyetçi-muhafazakâr sağın millet ve milliyetçilik anlayışı özellikle 1960’ların sonundan itibaren İslami bir içerik kazanırken, ana akım İslamcılık da milliyetçilikten uzaklaşmaya başladı. Bununla birlikte 1970’lerin ikinci yarısında milliyetçi uç sağ ile Türkiye merkezli İslamcıların siyasi söylemlerinin oldukça yakınlaşması da bu mücadeleyi yumuşatmadı. Siyasi dilin de-sekülarizasyonuyla koşut olarak gelişen siyasi dilin de-rasyonalizasyonu da hem dini ve kültürel konuların mukaddesat kavramı çerçevesinde siyasete yoğun biçimde dâhil edilmesiyle hem de siyasi olayların komplocu anlatılarla iç içe geçirilmesiyle ilgiliydi.

Keywords

İslamcılık , laiklik , milliyetçilik , siyasi dil , Soğuk Savaş

Ethical Statement

Bu çalışma için herhangi bir Etik Kurul onayına gerek yoktur. Yazı derginin öngördüğü etik kurallarına uygundur.

Supporting Institution

Bu çalışma herhangi bir kurum tarafından desteklenmemiştir.

Project Number

Bu çalışma herhangi bir proje kapsamında yapılmamıştır.

References

• Akgün, Birol. “Yapışık İkizler mi Düşman Kardeşler mi? Türk Siyasetinde Milliyetçi ve İslamcı Geleneğin Karşılaştırmalı Anatomisi”, Türk Sosyal Bilimler Derneği 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi: Cumhuriyet Döneminde Siyasal Düşünce ve Modernleşme. Ed. Ahmet Alpay Dikmen. Ankara: İmaj Yayınevi, 2022: 429-463.
• Aksakal, Hasan. Türk Politik Kültüründe Romantizm. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Akyol, Taha. Hayat Yolunda. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1997.
• Alpkan, Latif Ruhşat. Milli Dava Adamı: Mehmet Emin Alpkan. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2018.
• Arai, Masami. Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği. Çev. Tansel Demirel. İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Arpacı, Işıl. Türk Siyasetinde Erbakan. İstanbul: Kopernik Yayınları, 2017.
• Arslan, Hüseyin. “İslamcılığın Toplumsallaşması ve Siyasal Dilin Dönüşümü: Milli Görüş Hareketi”, İslamcılık Araştırmalarında Yeni Bakışlar. Ed. Lütfi Sunar ve Büşra Bulut. İstanbul: İlem Yayınları, 2020: 153-195.
• Atsız, Nihal. “Milli Mukaddesat Düşmanları”, Altın Işık. 2 (1947): 12-14.
• Aytürk, İlker. “Yetmişli Yıllarda Ülkücü Hareket ve Komünizmle Paramiliter Mücadele”, Türkiye’nin 1970’li Yılları. Haz. Mete Kaan Kaynar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020: 441-460.
• Babanzâde Ahmed Naim. İslâm’da Kavmiyetçilik Yoktur. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2013.
• Bali, Rıfat N. Musa’nın Evlatları Cumhuriyet’in Yurttaşları. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Bali, Rıfat N. Komplo Teorileri, Cehaletin ve Antisemitizmin Resm-i Geçidi. İstanbul: Libra Kitap, 2016.
• Basında Prof. Dr. Necmettin Erbakan. İzmir: M.N.P. İzmir Gençlik Kolu Yayını, 1970.
• Başkut, Cevat Fehmi. “Alparslan Türkeşle Görüşme”, Cumhuriyet. 17 Temmuz 1960.
• Berk, Bekir, N. Mustafa Polat. Tarihi Vesikaların Işığında İslamî Hareket ve Türkeş. İstanbul: İttihad Matbaası, 1969.
• Binder, Loenard. The Ideological Revolution in the Middle East. New York: John Wiley&Sons, Inc, New York, 1964.
• Bora, Tanıl. Cereyanlar: Türkiye’de Siyasî İdeolojiler. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Bora, Tanıl. Türk Sağının Üç Hâli: Milliyetçilik, Muhafazakârlık, İslâmcılık. İstanbul: Birikim Kitapları, 2018.
• Bora, Tanıl. “Necmettin Erbakan”, Cumhuriyet Tarihinden 100 Portre, Der. Kıvanç Koçak, Tanıl Bora. İstanbul: İletişim Yayınları, 2023: 272-278.
• Bora, Tanıl, Kemal Can. Devlet, Ocak, Dergâh: 12 Eylül’den 1990’lara Ülkücü Hareket. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
• Brubaker, Roger. “Religion and nationalism: four approaches”, Nations and Nationalism. 18/1 (2012): 2-20.
• Bulaç, Ali. Çağdaş Kavramlar ve Düzenler. İstanbul: Sırdaş Yayınları, 1976.
• Coşkuner, Kemal Fedai. “Lozan Bayram Değil Milli Bir Matemdir”, Fedai. 29 (1966): 12-13.
• Çalmuk, Fehmi. Das ist Erbakan-“Reis Beyin Oğlu. Cilt I. Ankara: Hoton Yayınları, 2017.
• Çelik, H. Seçkin. “Kültür Emperyalizmi: Bir Kavramın Türkiye’deki Tarihi Üzerine Bir İnceleme (1960-1980)”, DTCF Dergisi. 61/2 (2021): 629-675. doi.org/10.33171/dtcfjournal.2021.61.2.2. Erişim 20.04.2025.
• Çelik, Seçkin. “Milli Güveliğe Kültüralist Bakış: Türk-İslâm Sentezi’ni Milli Güvenlik Siyaseti Ekseninde Okumak”, Devletin Güvenliği Adına: Türkiye’de Milli Güvenlik Siyaseti. İstanbul: İletişim Yayınları, 2023: 289-311.
• Çetinsaya, Gökhan. “İslâmcılıktaki Milliyetçilik”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce-Cilt 6 (İslamcılık). Ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005: 420-451.
• Darendelioğlu, İlhan E. Türkiye’de Milliyetçilik Hareketleri. y.y.: Toker Yayınları, 1968.
• Deliorman, Altan. Tanıdığım Atsız. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1978.
• “Din Bütün İdeolojilerden Üstündür”, Milli Gazete. 12 Şubat 1976.
• Duman, Doğan. Demokrasi Sürecinde Türkiye’de İslamcılık. İzmir: Dokuz Eylül Yayınları, 1997.
• Dündar, Süha. “Laikliğin Yeni Manaları!..”, Devlet. 5 (1978): 26-27.
• “Dünya Siyonizmi, AP Yönetimini Milleti Ezmek İçin Bir ‘Şahmerdan’ gibi Kullanıyor”, Milli Gazete, 17 Mayıs 1980.
• Emre, Süleyman Arif. Siyasette 35 Yıl. Cilt 1. Ankara: MGV Yayınları, 2017.
• Erbakan, Necmettin. Erbakan Külliyatı. Cilt I. Ankara: MGV Yayınları, 2014.
• Ergil, Doğu. Alla Turca: “Turkey’s Encounter With Herself”. Ankara: Turkish Daily News Yayınları, 1997.
• Ergin, Muharrem. Milliyetçiler Korkmayınız Birleşiniz. Ankara: Ekonomik ve Sosyal Yayınlar, 1976.
• Erkilet Başer, Alev. Ortadoğu’da Modernleşme ve İslami Hareketler. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 2000.
• Eş (Çakırgil), Selahaddin. “Evet, ‘Tağuti Düzenler İçin Oy Yok!’”, Hicret. 3 (1979): 2.
• Feyzioğlu, Turhan. Büyük Tehlike Komünizm. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1969.
• Finchelstein, Federico. Fascist Mythologies: The History and Politics of Borges, Freud, and Schmitt. New York: Columbia University Press, 2022.
• Gürpınar, Doğan. Komplolar Kitabı. İstanbul: Doğan Kitap, 2014.
• Habermas, Jürgen. İletişimsel Eylem Kuramı-1. Çev. Mustafa Tüzel. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• “Irkçılığa Işık Tutan Bir Yazı”, Milli Gazete. 25 Nisan 1979.
• “İslam’a Vurulan Zincir: 163. Madde”, Büyük Türkiye’ye Hasret. 28 (1977): 8-9.
• İslami Hareket ve Türkeş: İftiralara Cevaplar. y.y.: Sırlar Matbaası, t.y.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi-1 Metinler/Kişiler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
• Karabulak, Ozan. Atsız ve Türkçülüğün Yarım Asrı: Süreli Yayınlarda Türk Milliyetçiliğinin Seyri 1931-1975. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• Karaca, Kurt. Milliyetçi Türkiye. Ankara: Çınar Yayınevi, 1971.
• Karagülle, Süleyman. İslamiyet ve Ekonomik Doktrinler. İzmir: Kaynak Yayınları, 1969.
• Karaosmanoğlu, Kerem. Komplo Teorileri: Disiplinlerarası Bir Giriş. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Kılıç, Murat. “Allah, Vatan, Soy, Milli Mukaddesat”: Türk Milliyetçiler Derneği (1951-1953). İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Kılınç, Erol. Damla Damla Yaşadıklarım. Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2012.
• Kısakürek, Necip Fazıl. Vesikalar Konuşuyor. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 2017.
• Kirk, Russell. Muhafazakâr Anlayış: Burke’ten Eliot’a. Çev. Okan Arslan. İstanbul: Kadim Yayınları, 2019.
• Landau, Jacob M. Pantürkizm. Çev. Mesut Akın. İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1999.
• “Masonların Şaşırtıcı Hamlesi”, Devlet. 20 (1969): 3.
• Meşe, Ertuğrul. Mukaddesatçı Anti-Kemalizm: İslâmcıların Atatürk ve Cumhuriyet Algılarının Sosyolojisi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2023.
• Metiner, Mehmet. Yemyeşil Şeriat Bembeyaz Demokrasi. Ankara: Elips Kitap, 2015.
• “MHP Genel Başkanı Türkeş ve Necip Fazıl’ın Türk Milletine Beyannameleri”, Devlet. 393 (1977): 9.
• Millet Düşmanlarının İhanet Planları (Belgeler). Haz. Kemal Yaman. İstanbul: Otağ Yayınları, 1971.
• M.N.P. Kuruluş Beyannamesi. Ankara: Nüve Matbaası, 1970.
• “Mukaddesat Düşmanlarına Milliyetçi Gençliğin Cevabı”, Orkun. 25 (1951): 7.
• Mustafa Sabri, Mustafa Sabri Efendi Külliyatı. Cilt 1. Ed. Furkan bin Abdullah. İstanbul: Dâru’l Hilafeti’l Aliyye Medresesi Yayını, 2019.
• Okuyan, Yaşar. “Çelişkiler, Meseleler ve Ülkücü Hareket…”, Yeni Düzen: Üçüncü Yol. İstanbul: Özdemir Matbaası, 1974: 38-42.
• “Osmanlı Şeriat devletinin Katili de Siyonistlerdi..İşte Mason Ziya Gökalp”, Şura. 10 (1978), 8-9.
• Önderman, Murat. Türkiye’de Paranoid Ethos. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2019.
• Öznur, Hakkı. Ülkücü Hareket, Cilt 1-3-4-5. Ankara: Alternatif Yayınları, t.y.
• Pelt, Mogens. Military Intervention and a Crisis of Democracy in Turkey: Menderes Era and Its Demise. New York: I.B. Tauris, 2014.
• Sami, Selim. “Mason İktidarı ve Bizimkiler”, Devlet. 23 (1969): 12.
• Sanlı, Ferit Salim. Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’nden Milliyetçi Hareket Partisi’ne: Tarihi Süreç, İdeoloji ve Politika (1960-1969). İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019.
• Selçuk, Ekin Kadir. “Mücadeleciler”: Mücadele Birliği (1964-1980). İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Smith, Anthony. Seçilmiş Halklar. Çev. Ayhan Küçük. İstanbul: Alfa Basım Yayım, 2018.
• Şahin, Selin. Zihniyet Mücadelesi: Diyanet Gazetesi ve İslamcı Dergilerde Din, Devlet, Siyaset. Konya: Çizgi Kitabevi, 2022.
• “Şehidler Sesleniyor: ‘Allah Yolunda Ölmeye Hazır mısınız?”, Ülkü Ocağı. 3 (1979): 4.
• Taguieff, Pierre-André. Antisemitizm. Çev. Işık Ergüden. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2017.
• Taylak, Taylak. 27 Mayıs ve Türkeş. Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1977.
• Turgut, Hulusi. Şahinlerin Dansı: Türkeş’in Anıları. İstanbul: ABC Yayınları, 1995.
• Türkeş, Alparslan. Dokuz Işık. İstanbul: Sulhi Garan Matbaası, 1967.
• Türkeş, Alparslan. Türkiye’nin Meseleleri. İstanbul: Sıralar Basımevi, 1969.
• “Türkeş’in Konuşması”, Milli Hareket. 32 (1969), 8-10.
• Türkiye Gönüllü Kültür Teşekkülleri 7. İstişare Toplantısı. İstanbul: İlim Yayma Cemiyeti, 1998.
• Türkiye’nin Bugünkü Meseleleri: Aydınlar Ocağının Görüşü. İstanbul: Aydınlar Ocağı Yayını, 1973.
• Türkmen, Hamza. Türkiye’de İslamcılık ve Özeleştiri. İstanbul: Ekin Yayınları, 2008.
• Üç Nasyonalist: Ziya Gökalp, Nihal Atsız, Alparslan Türkeş. Der. M. Arif Özcan. İstanbul: Ülkü Matbaa Tesisleri, t.y. Yılanlıoğlu, İsmail Hakkı. Üç Büyük Tehlike: Siyonizm, Komünizm, Masonluk. İstanbul: Güven Basımevi, 1968.
• Yorgancılar, Serkan. Milli Görüş 1969-1980. İstanbul: Pınar Yayınları, 2012.
• “Zafer İçin Kendi Öz Gücümüze Güveniyoruz”, Ülkü Ocağı. 3 (1979): 3.
• Zaim, Sabahaddin. Modern İktisat ve İslam. İstanbul: M.T.T.B. Kitap Kulübü Neşriyatı, 1970.
• Zengin, Ertuğrul. Akıncılar Hareketi: 1970’lerde İslamcı Gençliğin Oluşumu ve Eylem. İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.