Ahlâkî Bir Alan Olarak Tasavvufun Eğitimle/Din Eğitimiyle İlişkisi

Year 2020, Volume: 3 Issue: 2, 256 - 278, 28.12.2020

Ahmet Beken

Abstract

İnsanın iyi yönde değişim ve dönüşümünü amaçlayan faaliyetlerin tümü eğitim olarak kavramlaştırılabilir. Bu yönüyle genelde eğitim özelde ahlâk (ve ahlâk eğitimi), her an oluş halinde olan insan hayatının aslî unsurlarından olup insan gelişimini konu edinen bütün faaliyetler eğitim kapsamında değerlendirilebilir. Bu bağlamda negatif kişilik özellikleri ve olumsuz eylemleri dönüştürmesi açısından konu edindiği kavramlar ve ortaya koyduğu yöntemlerle tasavvufun eğitime katkılar sunacağı aşikârdır. Başka bir tabirle içedönük bir olgunlaşma/ahlâkî olgunluk sürecini ifade etmesi, insanın idrâk ve farkındalık düzeyini yükseltmeyi hedeflemesi, amaç, yöntem ve kullandığı kavramlar açısından insanı ve insanın manevî ve ahlâkî terbiyesini konu edinmesi yönüyle tasavvuf, eğitimin içerisinde bir alandır. Dolayısıyla çalışmada manevî terbiye alanı olarak tasavvufun ahlâkî öğretilerinin eğitimle/din eğitimiyle olan ilişki ve irtibatının ortaya konması amaçlanmaktadır. Bu amaca mebni söz konusu diyalojik ilişkinin Hâris el-Muhâsibî (ö. 243/857) örnekliğinde ortaya konulması hedeflenmektedir. Bu bağlamda öncelikle tasavvuf ve ahlâkın ilim tasnifindeki yerine kısaca değinilmiş, daha sonra ise tasavvufun ahlâk/felsefî ahlâk ve eğitimle ilişkisi ele alınmıştır. Bilhassa amaç, yöntem, yetiştirilmek istenen tipoloji ve terminoloji açısından bunların kesin sınırlarla birbirinden ayrılıp ayrılmayacağı ile İslâm dini bağlamında eğitim-din eğitimi ayırımının imkânına değinilmiştir. Çalışmada tasavvufun/tasavvufî ahlâkın eğitimle ilişkisini gündeme getiren husus ise tasavvufun gerek nazarî ve gerekse amelî bakımdan ahlâka (ve ahlâk eğitimine) dair açılımlar sunmasıdır. Nitel yöntemin kullanıldığı bu çalışmada veriler, literatür taramasına bağlı olarak elde edilmiştir. Verilerin analiz ve değerlendirmesi yapılırken de içerik çözümleme tekniğinden istifade edilmiştir. Son tahlilde ise tasavvufun din ve ahlâk eğitimiyle yakından ilişkili olduğu, dolayısıyla din eğitimi açısından istifade edilmesi gereken bir alan olduğu neticesine varılmıştır.

Keywords

Eğitim/Din Eğitim, Ahlâk, Tasavvuf, Hâris el-Muhâsibî.

Thanks

Teşekkür eder, kolaylıklar dilerim.

The Relationship of Sufism as a Moral Field with Education/Religious Education

Abstract

All activities aiming at human change and conversion are conceptualized as education. With this respect in general education in particular morality (and moral education) is one of the essential elements of human life that is always existing/being and all activities that focus on human development can be evaluated within the scope of education. In this context, it is obvious that sufism will contribute to education with the concepts and methods it puts forward in terms of transforming negative personality traits and negative actions.
In other words, sufism is a field in education as it expresses an introverted maturation/moral maturity process, aims to increase the level of understanding, and awareness of the human being, and takes the human the spiritual and moral education (tarbiyah) of the human in terms of its purpose, method and concepts. Therefore, in the study, aims to reveal the relationship and connection of the moral teachings of sufism as a spiritual education field with education/religious education. Depending on this purpose, it is aimed to reveal the dialogic relationship in question in the example of Hārith al-Muhāsibî (d. 243/857). In this context, firstly, the place of sufism and morality in the classification of science was briefly mentioned, and then the relation of sufism with ethics/philosophical ethics and education was discussed. In particular, it was mentioned whether they can be separated from each other with certain boundaries in terms of purpose, method, typology and terminology and the possibility of the distinction between education and religious education in the context of Islam.
The point that brings up the relationship between sufism/sufism and education in the study is that sufism offers expansions on morality (and moral education) in both theoretical and practical terms. In this study in which qualitative method was used, the data were obtained based on the literature review. Content analysis technique was also used while analyzing and evaluating the data. In the final analysis, it was concluded that sufism is closely related to religious and moral education, and therefore it should be benefited from in terms of religious education.
It aims to educate the nafs with moral and reason/wisdom maturity, in this context, it is the subject of religious and moral values such as combating/mucāhada, purification/tathîr, repent/ance, patience, gratitude/shukr, ihsan, pure love/ihlâs, muhāsaba, murākaba, taqwa and consent/rida, which indicate both the purpose and method of education, tawhid, ma‘rifat (both in the meaning of self-knowledge/ma‘rifatü’n-nafs, and knowledge of God/ma‘rifatullâh), be moral with the morality of God, and obedience of rights of God as the upper purpose, positions sufism as a field within religious and moral education. As a matter of fact, in the combating/mucāhada, ascetic discipline/riyāzah, and purification/tathîr these are the concepts that emphasize purification of nafs (the soul), and therefore moral education. In this respect, it can be concluded that sufism is essentially an educational institution, and a discipline that should be utilized in terms of its aims and methods.

Keywords

Education/Religious Education, Morality, Sufism, Hārith al-Muhāsibî

References

• Akot, B. (2015). “Bazı Mutasavvıfların Tanrı/İlâh Anlayışı ve Muhâsibî’nin ‘er-Riâye’ Adlı Eseri Bağlamında Allah’ın Hakları”. Eskiyeni (31), 51-73.
• Altaş, N. (2016). “Din Eğitiminde Amaç Belirleme Aşamasında Tasavvuf Disiplininin ve Nefis Terbiyesi Kavramının Katkısı (Kastamonulu Ömer Fuadi’nin ‘Muslihu’n-Nefs’ İsimli Eseri Üzerinden Disiplinlerarası Bir Çalışma Örneği)”. III. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu-Kastamonu’da İlmî Hayat ve Kastamonu Âlimleri-. ed. Ali R. Özkan, 6-12, Kastamonu.
• Âmülî, Ş. (ö. 753/1352[?]). (1381). Nefâisü’l-fünûn fî ‘arâisi’l-‘uyûn. I-III, Tahran: İntişârât-ı İslâmiyye.
• Arıcı, M. (2016). “İlimler Tasnifi Literatüründe Ahlâk İlmi”. Mukaddime, 7 (1), 1-29.
• Aydın, M.Ş. (2017). “İslam Ahlak Eğitimi”. İslam Ahlakı içinde, 3. Baskı. Ankara: DİB Yayınları, 201-254.
• Ayhan, H. (1986). Eğitime Giriş ve İslâmiyetin Eğitime Getirdiği Değerler. 2. Baskı. İstanbul: Damla Yayınevi.
• Başer, H.B. (2017). Şeriat ve Hakikat -Tasavvufun Teşekkül Süreci-. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Başkurt, İ. (2002). “Din ve Ahlâk Eğitiminde Yeni Arayışlar ve Bakış Açıları”. İÜİFD, 6, 69-100. İstanbul.
• Beydâvî, Kâdî (ö. 685/1286). (1998). Envâru’t-tenzîl ve esrâru’r-te’vîl/et-Tefsîru’l-Beydâvî. I-V, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî.
• Bilgin, B. & Selçuk, M. (1995). Din Öğretimi -Özel Öğretim Yöntemleri-. Ankara: Gün Yayıncılık.
• Bilgin, B. (ts.). Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi. Ankara: Yeni Çizgi Yayınları.
• Bilhan, S. (1991). Eğitim Felsefesi Kavram Çözümlemesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları.
• Bulut, N. (2013). Din Eğitiminin İmkân ve Sınırlılıkları Açısından Mizâc Kavramı. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• el-Câbirî, M. Âbid. (2015). el-Aklu’l-Ahlâkiyyu’l-Arabî/Arap Ahlaki Aklı, çev. M. Çelik. İstanbul: Mana Yayınları.
• Cebecioğlu, E. “Prof. Nicholson’ın Kronolojik Esaslı Tasavvuf Tarifleri”. AÜİFD, XXIX, 387-406.
• Cevizci, A. (2010). Eğitim Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Chittick, C. W. (2011). “The Goal of Islamic Education”. (in Education in The Light of Tradition Studies in Comparative Religion), ed. J. Casewit. 85-92, World Wisdom.
• Çekin, A. (2012). “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitaplarında Tasavvuf Öğretimi”. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 1/1, 140-151.
• Çekin, A. (2013). “Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Tasavvuf Öğretimi: Öğretim Programı (2010) Çerçevesinde Bir Analiz”. Marife, 139-148.
• Demirli, E. (2016). İslam Düşüncesi Üzerine Söyleşiler ve Konuşmalar. İstanbul: Sufi Kitap.
• Ertuğrul, A. (2019). “Şemseddin Âmülî ve İlimler Ansiklopedisi Eseri: Nefâisü’l-fünûn fî arâisi’l-uyûn”. İlimleri Sınıflamak İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri içinde (167-198), ed. M. Arıcı. İstanbul: Klasik Yayınları.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, (2002). İhyâ’ü ‘Ulûmi’d-Dîn, trc. A. Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınevi.
• Gökbulut, S. (2007). “İlim Tasnîflerinde Tasavvufun Yeri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 8/19, 245-264.
• Gözütok, Ş. (2012). Sûfî Pedagojisi -Tasavvufta Şahsiyet Eğitimi-, İstanbul: Nesil Yayınları.
• Gündüz, İ. (1993). “Tasavvuf ve İnsan”. MÜİFD, 5-6 (1987-1988), 217-229, İstanbul.
• Gündüz, T. (2002). İslâm, Gençlik ve Din Eğitim. Bursa: Düşünce Kitabevi.
• Haklı, Ş. (2007). “İslam Ahlâk Teorileri”, Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlâk içinde (119-132), (ed. Recep Kaymakcan-Mevlüt Uyanık), İstanbul: Dem Yayınları.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. (2001). Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-Selâm. I-XVII, thk. Beşşâr A. Ma‘rûf. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Hökelekli, H. (2007). “Kendini Bilmek ve Kendini Kontrol Etmek”. DEM Dergi, 1, 69-75, İstanbul.
• Hökelekli, H. (2008). “Kur’an’ın Eğitime Getirdiği Değerler ve Hedefler”. X. Kur’an Sempozyumu Kur’an ve Eğitim içinde (57-72), Ankara: Fecr Yayınları.
• el-Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osman b. Alî el-Cüllâbî, (2014). Keşfu’l-Mahcûb/Hakikat Bilgisi. haz. S. Uludağ, 4. baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Cemâ‘a, Bedruddîn (ö. 733/1333), (2015). Tezkiretü’s-sâmi‘ ve’l-mütekellim fî edebi’l-‘âlim ve’l-müte‘allim. 55; İslâmî Gelenekte Eğitim Ahlâkı, çev. M. Şevki Aydın. 2. baskı. Ankara: TDV Yayınları.
• İbn Haldûn (ö. 808/1406), (1977). Şifâü’s-Sâil/Tasavvufun Mahiyeti. haz. S. Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Haldûn, (2011). Mukaddime, I-II, (haz. S. Uludağ), 7. baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İhvân-ı Safâ. (ts.). Resâilü İhvânı’s-Safâ. Beyrut: Dâru Sâdır.
• Kara, İ. (2006). “Din Eğitimi, Din Hizmetleri ve Tasavvuf”. Diyanet İlmi Dergi, 2/42, 107-124.
• Khouj, Abdullah Muhammed. (2011). “İslâm’da Eğitim”. (çev. S. Çinemre), OMÜİFD, 30, 277-308.
• el-Kîlânî, Mâcid Arsân, (1985). Tetavvuru Mefhûmi’n-Nazariyyeti’t-Terbiyyeti’l-İslâmî. 2. baskı. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr.
• el-Kindî, Ya‘kûb b. İshâk (ö. 252/866[?]), (2002). “Aristoteles’in Kitaplarının Sayısı Üzerine”. Kindî: Felsefî Risâleler içinde, haz. M. Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Kutub, M. (1977). İslâm Terbiye Metodu ve Ahlâk Sistemi. çev. A. Özek. İstanbul: Hisar Yay.
• Kutub, M. (1991). “Eğitimde Dinin Rolü”, İslami Eğitim -Araçlar ve Amaçlar- içinde, çev. A. Çaksu. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• el-Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin, (1999). Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi çev. S. Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• MEB Din Öğretimi Genel Müdürlüğü. (2014). İslam Ahlakı Dersi Öğretim Programı. Ankara.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdullâh Hâris b. Esed (ö. 243/857). (1987). el-Mekâsib ve’l-Vera‘. nşr. Abdülkâdir A. Atâ. Beyrut.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdullâh Hâris b. Esed. (2010). er-Ri‘âye li-Hukûkillâh, thk. Abdülkadir A. Atâ. 3. Baskı. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdullâh Hâris b. Esed. (1991). Âdâbü’n-nüfûs. (Kitâbü’t-Tevehhüm ile birlikte). thk. ve nşr. Abdülkadir A. Atâ. Beyrut.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdullâh Hâris b. Esed. (1983). Risâletü’l-müsterşidîn. nşr. Abdülfettâh Ebû Ğudde. 5. Baskı. Kahire.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdullâh Hâris b. Esed. (1986). el-Kasd ve’r-Rücû‘ İlallâh. (el-Vesâyâ içinde). thk. Abdülkâdir A. Atâ. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdullâh Hâris b. Esed. el-Kasd (ve’r-Rücû‘) İlallâh, Bursa: İnebey Yazma Eserler Kütüphanesi, Orhan Kitaplığı, Kayıt no: 637/2.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdullâh Hâris b. Esed (ö. 243/857). (1986). el-Vesâyâ/en-Nesâih. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. (el-Kasd ve’r-Rücû‘, Bed’ü Men Enâbe, Fehmü’s-Salât ve et-Tevehhüm ile birlikte). Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdullâh Hâris b. Esed. (1954-1955). “Kitâbü’l-Halve ve’t-Tenakkul fi’l-‘İbâdeti ve Deracâti’l-‘Âbidîn”, (nşr. A. Halife el-Yesû‘î). Meşrık Dergisi, Beyrut.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdullâh Hâris b. Esed (ö. 243/857). (1971). el-‘Akl ve Fehmü’l-Kur’ân. thk. Hüseyin Kuvvetlî. Dârü’l-fikr.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdullâh Hâris b. Esed. (1993). Şerhu’l-Ma‘rife ve Bezlü’n-Nasîha. thk. Salih A. eş-Şâmî. Dımaşk-Beyrut.
• Massignon, L. (1929). Recuil des Textes Inédits Concernant l’histoire de la Mystique en Pays d’Islam, Paris.
• Nev‘î Efendi. (1995). Netâicü’l-fünûn ve mehâsinü’l-fünûn/İlimlerin Özü. haz. Ö. Tolgay. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Noaparast, K.B. (2001). Islamic Education. Tahran: Al Hoda.
• Noaparast, K.B. & Khosravi, Z. (2006). “The Islamic Concept of Education Reconsidered”. The American Journal of Islamic Social Sciences, 23/4, 88-103.
• Parladır, S. (1996). Din Eğitimi Bilimine Giriş. İzmir.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi (ö. 1145/1732). (1408/1988). Tertîbü’l-‘ulûm. nşr. M. b. İsmâil Ahmed. Beyrut.
• es-Sülemî, Muhammed b. Hüseyin (2003). Tabakâtü’s-sûfiyye. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• et-Tarnabâtî, Muhammed b. Mes‘ûd, Bülûğu Aksa’l-Merâm (İlim ve Eğitim Ahlâkı). (2019). çev. M. Şevki Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. (1985). Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-ulûm. 1-3, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• et-Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. (1996). el-Lüma‘/İslâm Tasavvufu. çev. H. K. Yılmaz. İstanbul: Altınoluk Yayınları.
• et-Tûsî, Nasîruddîn. (2007). Ahlâk-ı Nâsırî. çev. A. Gafarov-Z. Şükürov. İstanbul: Litera Yay.
• Türker, Ö. (2011). “İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi”. Sosyoloji Dergisi, 3/22, 533-556.
• Türker, Ö. (2018). Anlamı Tamamlamak -İslam Düşünce Geleneğinin Anadolu Coğrafyasındaki Bileşenleri-. İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Özköse, K. (2007). Tasavvuf ve Gönül Eğitimi. Ankara: Nasihat Yayınları.
• Özturan, H. (2015). Ahlâk Felsefesinin Temel Problemleri -Seçme Metinler-. Ankara: Nobel Yay.
• Uludağ, S. (2003). “Ma‘rifet-i Nefs”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 28/56-57. Ankara: TDV Yay.
• Yılmaz, H.K. (2004). Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat.