Özel Gereksinimli Çocukları Olan Ailelerin İhtiyaçlarının İncelenmesi

Yıl 2024, , 88 - 128, 29.12.2024

Özge Erdem , Serap Nazlı

https://doi.org/10.58434/apdad.1557336

Öz

Bu çalışmanın amacı, özel gereksinimli öğrenciler ve ailelerine uygun Kapsamlı Gelişimsel Rehberlik Programı (KGRP) müdahalelerinin sunulması için ihtiyaç analizi yapmaktır. KGRP, esneklik ilkesi gereği okulun yapısı ve öğrencilerin ihtiyaçlarını dikkate alarak uygulama yapar. Çalışmada 550 katılımcıya çevrimiçi ihtiyaç analizi anketi uygulanmıştır. Verilerin frekans ve yüzdelikleri hesaplanmıştır. Elde edilen bulgular özel gereksinimli çocuklarda gözlemlenen davranış problemlerinin sosyal uyum becerileri (içekapanık olma, özgüven eksikliği, sınıf kurallarına uymama, öfkeli ve saldırgan davranış sergileme, akranlarla sorun yaşama) kapsamında olduğunu göstermektedir. Öğrencilerde sosyal beceriler (akran etkileşimi ve topluma uyum sağlama) ile kendini tanıma becerilerinin (duyguları tanıma, duygu yönetimi, kendini tanıma, güçlü ve zayıf yönlerini fark etme) güçlendirilmesi gerekliliği vurgulanmıştır. Özel gereksinimli ailelerde ebeveynlerin çocuklarını kabullenmedikleri, çocukların gelişimi için uygun ortamın olmadığı, öğretmenlerle iş birliğinin sınırlı olduğu, ebeveynlik becerilerinin sınırlı olduğu ve çocuğun bakımının genellikle anneye yüklendiği saptanmıştır. Ayrıca, okullarda öğrenciden ziyade ebeveynlere bireysel ve grupla konsültasyon hizmeti sunulması önerilmiştir. Bulgular okullarda çocuk odaklı aile danışmanlığı hizmetinin gerekliliğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

özel gereksinimli öğrenciler, özel gereksinimli çocuğu olan aileler, ihtiyaç analizi, aile psikolojik danışmanlığı, okul psikolojik danışmanlığı

Kaynakça

• Alpay Çelik, E. ve Erdem, R. (2023). Türkiye’de özel gereksinimli bireylerin aileleri için yapılmış aile eğitim programlarının alanyazın incelenmesi. Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12(1), 29-60. https://doi.org/10.17539/amauefd.1219745
• Altun, T., & Filiz, T. (2020). Sınıf öğretmenlerinin özel gereksinimli öğrencilerin eğitimine yönelik görüşlerinin incelenmesi. Trakya Eğitim Dergisi, 10(1), 1-22. https://doi.org/10.24315/tred.537847 Arıdağ, N. Ç., & Erbiçer, E. S. (2018). Grupla psikolojik danışma uygulamasının özel gereksinimli çocuğu olan annelerin kaygı düzeyleri ve yaşam doyumları üzerindeki etkisinin incelenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 19(2), 257-275. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.372512
• Ashori, M., & Yazdanipour, M. (2018). Investigation of the effectiveness of group play therapy training with cognitive-behavioral approach on the social skills of students with intellectual disability. Archives of Rehabilitation, 19(3), 262-275. http://dx.doi.org/10.32598/rj.19.3.262
• Ashori, M., Norouzi, G., & Jalil-Abkenar, S. S. (2019). The effect of positive parenting program on mental health in mothers of children with intellectual disability. Journal of Intellectual Disabilities, 23(3), 385-396. https://doi.org/10.1177/1744629518824899
• Aslan, A. M., & Güven, M. (2019). Okul psikolojik danışmanlarının ailelerle yürüttükleri konsültasyon çalışmaları. Turkish Psychological Counseling and Guidance Journal, 9(52), 109-148.
• Aslan, Y. G. (2016). Kaynaştırma ortamlarında ailelere yönelik eğitsel ve psikolojik hizmetler. Sakarya University Journal of Education, 6(3), 71-80. https://doi.org/10.19126/suje.220183
• Atan, A. (2016). Aile iletişim becerileri psikoeğitim programının ebeveynlerin iletişim becerilerine, çift uyumuna, evlilik doyumuna ve 5-6 yaş çocuklarının sosyal duygusal uyumuna etkisi (Tez No. 433696) [Yüksek lisans tezi, Pamukkale Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Atlı, A. (2019). Otizmli çocuğa sahip ailelerin aldıkları sosyal desteğin toplumsal entegrasyonlarına etkisi (Tez No. 617403) [Yüksek lisans tezi, Üsküdar Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Balçık, B. (2010). Otizmli bireylere sosyal beceri öğretiminde sosyal öykülerin etkisinin incelenmesi (Tez No. 263440) [Yüksek lisans tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Baurain, C., Nader-Grosbois, N., & Dionne, C. (2013). Socio-emotional regulation in children with intellectual disability and typically developing children, and teachers’ perceptions of their social adjustment. Research in developmental disabilities, 34(9), 2774-2787. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2013.03.022
• Bayrakdar, U. (2023). Annelerin çocuk gelişimine ilişkin bilgileri özel gereksinimli çocukların ev ortamlarının kalitesini yordar mı?. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(1), 60-79. https://doi.org/10.31592/aeusbed.1212416
• Bengisoy, A., & Yılmaz, İ. (2019). Özel gereksinimli çocuğa sahip ebeveynlerin okul rehberlik servisinden beklentileri ile ilgili görüşleri. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 32(1), 1-23. https://doi.org/10.19171/uefad.335066
• Blankestein, A., van der Rijken, R., Eeren, H. V., Lange, A., Scholte, R., Moonen, X., ... & Didden, R. (2019). Evaluating the effects of multisystemic therapy for adolescents with intellectual disabilities and antisocial or delinquent behaviour and their parents. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 32(3), 575-590. https://doi.org/10.1111/jar.12551
• Bozkur, B. (2019). Okul psikolojik danışmanlığında konsültasyon hizmetleri ve psikolojik danışmanların konsültasyon yeterlik düzeylerinin incelenmesi (Tez No. 553834) [Doktora tezi, Mersin Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Brereton, A. V., Tonge, B. J., & Einfeld, S. L. (2006). Psychopathology in children and adolescents with autism compared to young people with intellectual disability. Journal of Autism and Developmental Disorders, 36, 863-870. https://doi.org/10.1007/s10803-006-0125-y
• Burke, M. M., & Hodapp, R. M. (2014). Relating stress of mothers of children with developmental disabilities to family–school partnerships. Mental Retardation, 52(1), 13-23. https://doi.org/10.1352/1934-9556-52.1.13
• Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E., Akgün, Ö., Karadeniz, Ş. ve Demirel, F. (2019). Bilimsel araştırma yöntemleri. Pegem.
• Büyüköztürk, Ş., Çokluk, Ö. & Köklü, N. (2020). Sosyal bilimler için istatistik. Pegem Akademi.
• Chouhan, S. C., Singh, P., & Kumar, S. (2016). Assessment of stress and anxiety in parents of children with intellectual disability. Indian Journal of Health & Wellbeing, 7(5), 500-504.
• Christenson, S. L., & Reschly, A. L. (2010). Handbook of school-family partnerships. Routledge.
• Ciechomski, L. D., Jackson, K. L., Tonge, B. J., King, N. J., & Heyne, D. A. (2001). Intellectual disability and anxiety in children: A group-based parent skills-training intervention. Behaviour Change, 18(4), 204-212. https://doi.org/10.1375/bech.18.4.204
• Cvijetić, M., Kaljača, S., & Glumbić, N. (2024). The role of personal and environmental factors in autonomous behaviour of people with intellectual disability. International Journal of Disability, Development and Education, 71(1), 118-133. https://doi.org/10.1080/1034912X.2021.1989669
• Çay, E. (2024). Ağır ve çoklu yetersizliğe sahip çocuğu olan ebeveynlerin evde eğitime ve çocuklarına yönelik gereksinimlerinin belirlenmesi. Yaşadıkça Eğitim, 38(1), 120-133. https://doi.org/10.33308/26674874.2024381643
• Çiftçi Topaloğlu, Z. (2013). 4-5 yaş çocuklarının sosyal yetkinlik, saldırganlık, kaygı düzeyleri ile anne-babalarının ebeveyn özyeterliği algısı arasındaki ilişkilerin incelenmesi (Tez No. 357110) [Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Çokluk, G. F. (2022). Özel gereksinime ihtiyacı olan çocuklara sahip anne babalarda travma sonrası büyüme. Kıbrıs Türk Psikiyatri ve Psikoloji Dergisi, 4(4), 378-386. https://doi.org/10.35365/ctjpp.22.4.09 Çolak, A., Vuran, S., & Uzuner, Y. (2013). Kaynaştırma uygulanan bir ilköğretim sınıfındaki sosyal yeterlik özelliklerinin betimlenmesi ve iyileştirilmesi çalışmaları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 14(02), 33-53. https://doi.org/10.1501/Ozlegt_0000000183
• Dekker, M. C., Koot, H. M., Ende, J. V. D., & Verhulst, F. C. (2002). Emotional and behavioral problems in children and adolescents with and without intellectual disability. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 43(8), 1087-1098. https://doi.org/10.1111/1469-7610.00235
• Demiray, G. (2019). Özel gereksinimli çocuğu olan ailelerde yaşam kalitesi, umutsuzluk ve yılmazlık arasındaki ilişkilerin incelenmesi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi. Dilekçi, E. N. (2023). Özel gereksinimli çocuğa sahip ebeveynlerin tükenmişlik düzeyinin şefkat ve öz-şefkat açısından incelenmesi (Tez No. 814457) [Yüksek lisans tezi, KTO Karatay Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Emerson, E. (2003). Prevalence of psychiatric disorders in children and adolescents with and without intellectual disability. Journal of intellectual disability research, 47(1), 51-58. https://doi.org/10.1046/j.1365-2788.2003.00464.x
• Erbiçer, E. S., Koç, M., Avcı, Ö. H., Ağırkan, M., Şen, S., Akın, E., ... & Erbiçer, S. (2024). The efficacy of interventions designed for parents of children with developmental disabilities in Türkiye: A systematic review and meta-analysis. Children and Youth Services Review, 107786. https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2024.107786
• Ergin, D., Şen, N., Eryılmaz, N., Eryılmaz, N. E., Pekuslu, S., & Kayacı, M. (2007). Engelli çocuğa sahip ebeveynlerin depresyon düzeyi ve etkileyen faktörlerin belirlenmesi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 10(1), 41-48.
• Ericson, S., Hesla, M. W., & Stadskleiv, K. (2022). Gaining super control: Psychoeducational group intervention for adolescents with mild intellectual disability and their parents. Journal of Intellectual Disabilities, 26(2), 350-364. https://doi.org/10.1177/1744629521995373
• Eroğlu, Y., Özcan Arıcı N., & Peker A. (2015). Özel gereksinimli çocuğa sahip anneler ile tipik gelişim gösteren çocuğa sahip annelerin psikolojik sağlamlık, iyilik hali ve mutluluk düzeylerinin incelenmesi. Sakarya University Journal of Education, 5(3), 142-150. https://doi.org/10.19126/suje.31984
• Ersoy, Ö., & Çürük, N. (2009). Özel gereksinimli çocuğa sahip annelerde sosyal desteğin önemi. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 17(17), 104-110.
• Ersoy-Quadir, S., & Temiz, G. (2018). Engelli çocuğu olan annelerin gereksinimlerini etkileyen faktörlerin incelenmesi (Konya ili örneği). Journal of International Social Research, 11(61), 831-839.
• Faria, S. M., Esgalhado, G., & Pereira, C. M. (2019). Efficacy of a socioemotional learning programme in a sample of children with intellectual disability. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 32(2), 457-470. https://doi.org/10.1111/jar.12547
• Fırat, S. (2016). Otistik çocukların anne-babalarının depresyon ve kaygı düzeyleri. Cukurova Medical Journal, 41(3), 539-547. https://doi.org/10.17826/cukmedj.237509
• Gönen, A., & Çıkılı, Y. (2023). The effectiveness of teaching self-management to students with autism spectrum disorder on their self-management, on-task and task completion skills. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 1-17. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.1265574
• Green, S., & Baker, B. (2011). Parents' emotion expression as a predictor of child's social competence: children with or without intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 55(3), 324-338. https://doi.org/10.1111/j.1365-2788.2010.01363.x
• Guli, L. A. (2005). Evidence-based parent consultation with school-related outcomes. School Psychology Quarterly, 20(4), 455–472. https://doi.org/10.1521/scpq.2005.20.4.455
• Güleç Aslan, Y. (2016). Kaynaştırma ortamlarında ailelere yönelik eğitsel ve psikolojik hizmetler. Sakarya University Journal of Education, 6(3), 71-80. http://dx.doi.org/10.19126/suje.220183
• Güleç-Aslan, Y., Cihan, H., & Altın, D. (2014). Otizm spektrum bozukluğu tanili çocuk sahibi annelerin deneyimleri. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 13(50), 96-111.
• Güler, M., & Çapri, B. (2020). The relationship between couple burnout and state-trait anxiety in mothers with disabled children. International Journal of Education Technology & Scientific Researches, 5(13), 1445-1468.
• Güven, M. & Küçükbasmacı, Y. (2015). Okul psikolojik danışmanlarının okuldaki konsültasyon hizmetleriyle ilgili görüşleri. 24. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi “Herkes için Sürdürülebilir Eğitim” (s. 491-492). Niğde Üniversitesi.
• Gysbers, N.C., & Henderson, P. (2012). Developing and managing your school guidance and counseling program. ACA.
• Harris, J. C. (2006). Intellectual disability: Understanding its development, causes, classification, evaluation, and treatment. Oxford University Press.
• Hartley, S. L., Barker, E. T., Seltzer, M. M., Floyd, F., Greenberg, J., Orsmond, G., & Bolt, D. (2010). The relative risk and timing of divorce in families of children with an autism spectrum disorder. Journal of Family Psychology, 24(4), 449–457. https://doi.org/10.1037/a0019847
• Hassamancıoğlu, U., Akın, A., Yoldaş, C., & Şahin, S. (2020). Özel gereksinimli çocuğa sahip ailelerde, aile içi roller ve çocuğu tanıma becerilerinin aile yılmazlığına etkisinin incelenmesi. Toplum ve Sosyal Hizmet, 31(3), 1176-1200. https://doi.org/10.33417/tsh.714363
• Hughes, C., Kaplan, L., Bernstein, R., Boykin, M., Reilly, C., Brigham, N., ... & Harvey, M. (2012). Increasing social interaction skills of secondary school students with autism and/or intellectual disability: A review of interventions. Research and Practice for Persons with Severe Disabilities, 37(4), 288-307. https://doi.org/10.2511/027494813805327214
• İlhan, T. (2017). Özel gereksinimli 3-6 yaş çocuklarının ebeveynlerinin stres düzeyleri ile rolleri arasındaki ilişki. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 18(03), 383-400.
• Jacobs, L. (2012). Assessment as consultation: Working with parents and teachers. Journal of Infant, Child, and Adolescent Psychotherapy, 11(3), 257-271. https://doi.org/10.1080/15289168.2012.701134
• Karaman, Z. (2019). Normal gelişim gösteren çocuğu olan ebeveynler ile özel gereksinimli çocuğu olan ebeveynlerin algıladıkları eş desteği ve evlilik doyumu düzeylerinin incelenmesi (Tez No. 591731) [Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Karataş, E. & Taymaz Sarı, O. (2024). Özel eğitim okullarında psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin incelenmesi: Psikolojik danışmanlar örneği. Trakya Eğitim Dergisi, 14(2), 761,784
• Kaya, M. O., & Yöndem, Z. D. (2020). Otizmli çocuğu olan annelerde psikoeğitim grup programının algılanan stres düzeyine etkisi. Uşak Üniversitesi Eğitim Araştırmaları Dergisi, 6(1), 20-33.
• Kaytez, N., Durualp, E., & Kadan, G. (2015). Engelli çocuğu olan ailelerin gereksinimlerinin ve stres düzeylerinin incelenmesi. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 4(1), 197-214.
• Kılıç-Tülü, B., & Ergül, C. (2016). Öğrenme güçlüğü olan çocukların duyguları tanıma becerileri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 17(03), 207-229. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.266131
• Kizir, M., & Tekinarslan, İ. Ç. (2018). Ağır ve çoklu yetersizliği (AÇYE) olan çocuk annelerinin yaşadıkları sorunların ve sorunlarla baş etme yöntemlerinin belirlenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 19(2), 233-256. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.321683
• Kot, M., Sönmez, S., & Eratay, E. (2018). Özel gereksinimli bireylere sahip ailelerin yaşadıkları zorluklar. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (37), 85-96.
• Krishnan, R., Ram, D., Hridya, V. M., & Santhosh, A. J. (2018). Effectiveness of psychoeducation on psychological wellbeing and self-determination in key caregivers of children with ıntellectual disability. Indian Journal of Psychiatric Social Work, 9(1).
• Kumcağız, H., Bozkurt, Y., & Kurtoğlu, E. (2018). Zihinsel engelli öğrencilerin ailelerinin gereksinimlerinin belirlenmesi. Samsun Sağlık Bilimleri Dergisi, 3(1), 1-9.
• Lai, Y., & Vadeboncoeur, J. A. (2013). The discourse of parent involvement in special education: A critical analysis linking policy documents to the experiences of mothers. Educational Policy, 27(6), 867-897. https://doi.org/10.1177/0895904812440501
• Lamsal, R., & Zwicker, J. D. (2017). Economic evaluation of interventions for children with neurodevelopmental disorders: Opportunities and challenges. Applied Health Economics and Health Policy, 15(6), 763-772. https://doi.org/10.1007/s40258-017-0343-9
• Lee, J., & Junus, A. (2024). Differences and similarities in youth social-emotional competence measurement between North American and East Asian countries: Exploratory graph analysis using the OECD survey on social and emotional skills data. Child Indicators Research, 17(1), 57-79. https://doi.org/10.1007/s12187-023-10074-6
• Lee, J., Shapiro, V. B., Robitaille, J. L., & LeBuffe, P. (2024). Gender, racial-ethnic, and socioeconomic disparities in the development of social-emotional competence among elementary school students. Journal of School Psychology, 104, 101311. https://doi.org/10.1016/j.jsp.2024.101311
• Leung, C., Chan, S., Lam, T., Yau, S., & Tsang, S. (2016). The effect of parent education program for preschool children with developmental disabilities: A randomized controlled trial. Research in Developmental Disabilities, 56, 18-28. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2016.05.015
• Lo, J. W. K., Ma, J. L. C., Wong, M. M. C., & Yau-Ng, M. L. T. (2023). Virtual care during the pandemic: Multi-family group sessions for Hong Kong Chinese families of adolescents with intellectual disabilities. Journal of Intellectual Disabilities, 27(2), 336-353. https://doi.org/10.1177/17446295221076693
• Lyons, G. L., Huber, H. B., Carter, E. W., Chen, R., & Asmus, J. M. (2016). Assessing the social skills and problem behaviors of adolescents with severe disabilities enrolled in general education classes. American Journal on Intellectual and Developmental Disabilities, 121(4), 327-345. https://doi.org/10.1352/1944-7558-121.4.327
• Ma J. L., Wong C. Y., Xia L. L. & Lo J. W. (2020). Repairing the parent–child relationship for a Hong Kong Chinese family of an adult daughter with high functioning autism (HFA) through structural family therapy and multiple family therapy. Contemporary Family Therapy, 42,121–30. https://doi.org/10.1007/s10591-019-09529-2
• McKenzie, R., Dallos, R., Vassallo, T., Myhill, C., Gude, A., & Bond, N. (2022). Family experience of safe: A new intervention for families of children with a diagnosis of autism spectrum disorder. Contemporary Family Therapy, 44, 144–155. https://doi.org/10.1007/s10591-021-09568-8
• MEB (2013). Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi (Okulu) Sınıf Rehberliği Programı. MEB Özel Eğitim ve Rehberlik Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Mohamed, B. M. Z. A. (2023). The effectiveness of family psychological counseling to develop the skills of mothers of children with moderate intellectual disabilities at alti local center al-kamseen-Sudan. Rihan Journal for Science Publishing, (32).
• Myrick, R.D. (1997). Developmental guidance and counseling: A practical approach (3rd ed.). Educational Media Corporation.
• Nazlı, S. (2020). Temel sistemik kuramlar. S. Nazlı (Ed.), Evlilik ve aile psikolojik danışmanlığı içinde (s. 50-81). Anı Yayınevi.
• Nazlı, S. (2022). Aile danışmanlığı (17. Baskı). Anı Yayıncılık.
• Nazlı, S. (2023). Kapsamlı gelişimsel rehberlik programları (8. Baskı). Anı Yayınları.
• Nazlı, S. (2024). Özelleştirilmiş Aile-DSYM Temelli Aile Danışmanlığı Programı. MEB Özel Eğitim Genel Müdürlüğü Yayınları, basım sürecinde.
• O’Handley, R. D., Ford, W. B., Radley, K. C., Helbig, K. A., & Wimberly, J. K. (2016). Social skills training for adolescents with intellectual disabilities: A school-based evaluation. Behavior Modification, 40(4), 541-567. https://doi.org/10.1177/014544551662993
• Organisation For Economic Co-Operation and Development (2017), PISA 2015 results (volume III): Students’well-being. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/9789264273856-en Önemli, M., Totan, T., & Abbasov, A. (2015). Yaratıcı drama eğitiminin özel gereksinimi olan çocukların sosyal beceri alanlarından konuşma ve ilişki kurma becerileri gelişimine katkısı. Asya Öğretim Dergisi, 3(1), 50-65.
• Park, J., Turnbull, A. P., & Turnbull III, H. R. (2002). Impacts of poverty on quality of life in families of children with disabilities. Exceptional Children, 68(2), 151-170.
• Parmaksız, İ., & Gök, A. (2018). Okul psikolojik danışmanlarının psikolojik danışma ve Rehberlik hizmetlerinin yürütülmesinde karşılaştıkları güçlükler. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 47, 247-265. https://doi.org/10.21764/maeuefd.359595
• Pınar, E. S., & Yıldız, N. G. (2017). Genel eğitim sınıflarındaki özel gereksinimli öğrencilerin sergilediği problem davranışlar ile davranış sonrası öğretmen tepkilerinin incelenmesi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 25(2), 551-566.
• Pousada, M., Guillamón, N., Hernández-Encuentra, E., Muñoz, E., Redolar, D., Boixadós, M., & Gómez-Zúñiga, B. (2013). Impact of caring for a child with cerebral palsy on the quality of life of parents: a systematic review of the literature. Journal of Developmental and Physical Disabilities, 25, 545-577. https://doi.org/10.1007/s10882-013-9332-6
• Rakap, S., Vural Batık, M., & Coleman, H. (2023). Predictors of family burden in families caring for children with special needs. Journal of Childhood, Education & Society, 4(1). https://doi.org/10.37291/2717638X.202341245
• Ratcliffe, B., Wong, M., Dossetor, D., & Hayes, S. (2019). Improving emotional competence in children with autism spectrum disorder and mild intellectual disability in schools: A preliminary treatment versus waitlist study. Behaviour Change, 36(4), 216-232. https://doi.org/10.1017/bec.2019.13
• Risdal, D., & Singer, G. H. (2004). Marital adjustment in parents of children with disabilities: A historical review and meta-analysis. Research and Practice for Persons with Severe Disabilities, 29, 95–103.
• Royston, R., Absoud, M., Ambler, G., Barnes, J., Hunter, R., Kyriakopoulos, M., et al. (2024). Evaluation of adapted parent training for challenging behaviour in pre-school children with moderate to severe intellectual developmental disabilities: A randomised controlled trial. PLoS ONE, 19(8), e0306182. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0306182
• Sari, I. P., & Assyari, M. (2019). Family counseling program for children with mild intellectual disability through cognitive-behavior therapy (cbt) approach and conjoint. International Conference on Special Education in Southeast Asia Region, 499-504.
• Sarı, T. (2015). Aile danışmanlığının engelli çocuk annelerindeki anksiyete, depresyon ve stres düzeylerine etkisi. (Tez No. 420181) [Tıpta uzmanlık tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Sav, S., Doğan, İ. A., & Keskin, R. (2023). Özel gereksinimli çocuğu olan ebeveynlerin psikolojik iyi oluşları ile bakım verme yükleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Mutluluk ve İyi Oluş Dergisi, 8(14), 24-38. https://doi.org/10.32739/usmut.2023.8.14.86
• Scheifes, A., de Jong, D., Stolker, J. J., Nijman, H. L., Egberts, T. C., & Heerdink, E. R. (2013). Prevalence and characteristics of psychotropic drug use in institutionalized children and adolescents with mild intellectual disability. Research in Developmental Disabilities, 34(10), 3159-3167. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2013.06.009
• Sheridan, S. M., Eagle, J. W., Cowan, R. J., & Mickelson, W. (2001). The effects of conjoint behavioral consultation: Results of a four-year investigation. Journal of School Psychology, 39, 361–385.
• Shorey, S., Lau, L. S. T., Tan, J. X., Ng, E. D., & Aishworiya, R. (2021). Families with children with neurodevelopmental disorders during covid-19: A scoping review. Journal of Pediatric Psychology, 46(5), 514-525. https://doi.org/10.1093/jpepsy/jsab029
• Sigafoos, J., Green, V.A., O’Reilly, M.F., & Lancioni, G.E. (2020). Treatment of social skills in dual disorders. J. Matson (Ed.). Handbook of dual diagnosis: Autism and child psychopathology series içinde (s. 659-675). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-46835-4_38
• Sivrikaya, T., & Tekinarslan, İ. Ç. (2013). Zihinsel yetersizliği olan çocuğa sahip annelerde stres, sosyal destek ve aile yükü. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 14(02), 17-31.
• Smith, T. E., Holmes, S. R., Sheridan, S. M., Cooper, J. M., Bloomfield, B. S., & Preast, J. L. (2021). The effects of consultation-based family-school engagement on student and parent outcomes: A meta-analysis. Journal of Educational and Psychological Consultation, 31(3), 278-306. https://doi.org/10.1080/10474412.2020.1749062
• Sungur-Bozdoğan, İ. B. (2011). Zihinsel engelli çocuğa sahip ebeveynlerin algıladıkları sosyal destek ve yalnızlık puanları arasındaki ilişkinin incelenmesi (Tez No. 288266) [Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Tagay, Ö., & Sarı, T. (2012). Okullarda konsültasyon hizmetleri ve işbirliğine dayalı konsültasyon modelleri. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1(23), 157-172.
• Talapatra, D., Miller, G. E., & Schumacher-Martinez, R. (2019). Improving family-school collaboration in transition services for students with intellectual disabilities: A framework for school psychologists. Journal of Educational and Psychological Consultation, 29(3), 314-336. https://doi.org/10.1080/10474412.2018.1495083
• Talapatra, D., Wilcox, G., Roof, H., & Hutchinson, C. (2020). Transition planning for students with disabilities: Perspectives of Canadian and American school psychologists. International Journal of School & Educational Psychology, 8(sup1), 49-64. https://doi.org/10.1080/21683603.2018.1558136
• Tanrıverdi, A. (2023). Özgül öğrenme güçlüğü olan çocuklarda ebeveyn tutumlarının incelenmesi. Eurasian Academy of Sciences Social Sciences Journal, (46), 138-154.
• Tarım, B. (2019). Yas yaşantısında travma sonrası büyüme (Tez No. 578264) [Yüksek lisans tezi, Ordu Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Taytak Küçük, E., & Taşkın, P. (2023). Özel eğitimde ailelerin eğitim sürecine katılımına ilişkin okul yöneticilerinin görüşleri. Trakya Eğitim Dergisi, 13(2), 1471-1490. https://doi.org/10.24315/tred.1167114
• Tırpan, H. (2018). Özel eğitim sınıflarındaki otizm spektrum bozukluğu olan öğrencilerde istenmeyen davranışların incelenmesi (Tez No. 525042) [Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Toker, M., Başgül, Ş., & Özaydin, L. (2019). Down sendromlu çocuğa sahip annelerin aile gereksinimlerinin belirlenmesi ve sosyal destek algılarına yönelik görüşleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 20(4), 651-676. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.492808
• Toros F. (2002). Zihinsel ve /veya bedensel engelli çocukların annelerinin anksiyete, depresyon, evlilik uyumunun ve çocuğu algılama şeklinin değerlendirilmesi. Türkiye Klinikleri Psikiyatri 3(2), 45-52. Totsika, V., Liew, A., Absoud, M., Adnams, C., & Emerson, E. (2022). Mental health problems in children with intellectual disability. The Lancet Child & Adolescent Health, 6(6), 432-444. https://doi.org/10.1016/S2352-4642(22)00067-0
• Toy, A. B., & Kesici, İ. (2020). Özel gereksinimli çocuğu olan annelerin eğitim ihtiyaçları. Journal of Advanced Education Studies, 2(1), 61-93.
• Turan, R., Saygı, K., Doğan, M., & Konca, F. (2023). Kolaylaştırıcı düzenlemelere veri olarak: Özel gereksinimli çocuğu olan ailelerin karşılaştıkları zorluklar ve ihtiyaçları. Social Sciences Research Journal, 12 (1), 118-137.
• Tuzgöl Dost, M. (2020). Okul psikolojik danışmanlarına göre ilkokullardaki rehberlik ve psikolojik danışma hizmetlerinin durumu ve sorunları. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 19(76), 1673-1690.
• Tuzgöl-Dost, M. & Keklik, I. (2012). Alanda çalışanların gözünden psikolojik danışma ve rehberlik alanının sorunları. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12(23), 389-407.
• Tümlü, C. (2021). Kabul ve kararlılık terapisi'ne dayalı psiko-eğitim programının otizm spektrum bozukluğu olan çocuk (3-6 yaş) anneleri ve babalarının psikolojik uyumlarına etkisi (Tez No. 667060) [Doktora tezi, Anadolu Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Van Herwegen, J., Ashworth, M., & Palikara, O. (2019). Views of professionals about the educational needs of children with neurodevelopmental disorders. Research in Developmental Disabilities, 91, 103422. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2019.05.001
• Xia, C., Wei, T., Tang, Q., Zheng, H., Sun, M., Chen, G., & Lv, J. (2023). Anxiety, depression, quality of life, and family support among family caregivers of children with disabilities. International Journal of General Medicine, 5063-5075. https://doi.org/10.2147/IJGM.S434900
• Yaşarsoy, E. (2006). Duygusal zeka gelişim programının, eğitilebilir zihinsel engelli öğrencilerin davranış problemleri üzerindeki etkisinin incelenmesi (Tez No. 205674) [Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi] Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi.
• Yazar, F. B. (2021). Özel gereksinimli çocuğu olan ebeveynlerin yaşadığı zorluklar hakkındaki görüşler. Pearson Journal, 6(11), 107-122. http://dx.doi.org/10.46872/pj.228
• Yıldırım Sarı, H. (2007). Zihinsel engelli çocuğu olan ailelerde aile yüklenmesi. Cumhuriyet Üniversitesi, Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 11(2), 1-5.
• Yıldırım, B. (2022). Özel gereksinimli çocukların okula uyum sürecine ilişkin öğretmen görüşlerinin incelenmesi. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 56(56), 118-134.
• Yıldırım, H. H., & Kılıç, Y. (2024). Kaynaştırma/bütünleştirme uygulamaları yapılan ilkokul sınıflarındaki özel gereksinimli öğrencilerin problem davranışlarına müdahalede iş birliğine yönelik öğretmen görüşleri. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13(1), 75-85.
• Yıldırım-Parlak, Ş., Karahan, S., Demiröz, K., & Özaydın, L. (2022). Kovid-19 salgını sürecinde özel gereksinimli çocukları olan ebeveynlerin ihtiyaçları. Kalem Eğitim ve İnsan Bilimleri Dergisi, 12(1), 25-54. https://doi.org/10.23863/kalem.2021.199
• Yıldız, H. (2017). İlkokula devam eden özel gereksinimli çocuğa sahip ailelerin çocuklarının eğitimlerine katılımlarının incelenmesi. Türkiye Eğitim Dergisi, 2(2), 82-94.