KIRÂAT - DİLBİLİM İLİŞKİSİ VE İ'RABÎ FARKLILIKLARIN KIRÂAT ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 413 - 429, 17.08.2025

Fatih Çardak

https://doi.org/10.52115/apjir.1702185

Abstract

Kırâat farklılıkları, temelde iki ayrıma tabi tutulmuştur. Bunlar usûlî ve ferşî farklılıklar şeklindedir ki bu da Arap dili fonetiğiyle alakalı olup dilbilimi ve Arap dili grameri ile ilgili farklılıklardır. Kur’ân’ın resmî hattına uygunluğu göz önünde bulundurulduğunda, gramerle alakalı olan her farklılığın, dilsel açıdan temellendirilmesi de mümkündür. Bu sebepledir ki kırâatlar, ilk dönemlerden itibaren dilbilimsel tefsirlerde Arap dili açısından bir zemine oturtulmaya çalışılmış, bu sayede kırâat ilminin Arap dili zemininde temellendirmesi de mümkün olmuştur. Başka bir ifadeyle de kırâattaki her bir farklılığın temelinde Arap dilbiliminin usul ve kaideleri bulunmaktadır. Ayrıca kırâat, tefsircilerin olduğu kadar dilcilerin de dikkatini çekmiş ve eserlerinde kırâat değerlendirmelerine çokça yer vermişlerdir. Dilcilerin kural koyma veyahut kuralı temellendirme noktasında kırâata başvurdukları da bilinmektedir. Aynı zamanda kelime formunda meydana gelen değişiklikler, buna bağlı olarak ortaya çıkan i‘rabî farklılıklar da, kırâatta ve onun okunuşunda bir takım değişiklikler meydana getirmiş, bu durum tefsir açısından anlam zenginliği ortaya çıkarmıştır. Ayrıca Arap dilini diğer dillerderden ayıran birçok özellik olmakla beraber bunlardan biri de, onun sahip olduğu i’rab sistemidir. Bu sistemin en temel özelliği ise, sözcüklerde aslî harflere müdahalede bulunmadan kelimenin yapısına göre hareke yerine geçebilecek sembolik harfler getirilerek metin üzerinde anlam değişimi oluşturmaktır. Dolayısıyla Kur’ân-ı Kerim, Arap dilinin anlam değiştiren bu şekilsel niteliğini barındırmakla, dilsel sistemin içinde olduğunu göstermektedir. Dil âlimlerine göre de, kırâat konusunda yalnızca meşhur olan ve güvenilir kırâat âlimlerinden gelen sahîh kırâat rivâyetlerine itibar edilir. Çalışmada, rivayet kaynaklı olan ve i’rab açısından tahlil edilebilen kırâat farklılıkları, örnek âyetler üzerinden incelenecektir.

Keywords

Kırâat , İ‘rab , Tefsir , Dilbilim , Gramer.

THE RELATİONSHİP BETWEEN RECİTATİON AND LİNGUİSTİCS AND THE EFFECT OF ARABİC DİFFERENCES ON RECİTATİON

Abstract

Differences in recitation are basically divided into two categories. These are usul and sahih differences, which are related to the phonetics of the Arabic language and are related to linguistics and Arabic grammar. When the conformity with the official line of the Quran is taken into consideration, it is also possible to base every difference related to grammar on linguistics. For this reason, since the early periods, attempts have been made to base recitations on a basis in terms of the Arabic language in linguistic commentaries, and thus it has been possible to base the science of recitation on the basis of the Arabic language. In other words, the basis of every difference in recitation is the usul and rules of Arabic linguistics. In addition, recitation has attracted the attention of linguists as well as commentators, and they have given much space to recitation evaluations in their works. It is also known that linguists have resorted to recitation when establishing rules or establishing rules. At the same time, the changes in word form and the resulting i'rab differences have also brought about some changes in the recitation and its reading, and this has created a richness of meaning in terms of interpretation. In addition, although there are many features that distinguish the Arabic language from other languages, one of them is its i'rab system. The most basic feature of this system is to create a change in meaning in the text by introducing symbolic letters that can replace the vowel points according to the structure of the word without intervening in the original letters in the words. Therefore, the Holy Quran shows that it is within the linguistic system by containing this formal feature of the Arabic language that changes meaning. According to linguists, only authentic recitation narrations from famous and reliable recitation scholars are taken into account in terms of recitation. In this study, the recitation differences that are based on narration and can be analyzed in terms of i'rab will be examined through sample verses.

Keywords

Recitation , I‘rab , Tafsir , Linguistics , Grammar.

References

• Akdağ, Hasan. Arap Dilinde Edatlar. Konya: Tekin Dağıtım Yayınları, 1987.
• Altundağ, Mustafa. “Sahih Kıraatlerin Arap Lehçeleriyle ilişkisi Üzerine”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2001), 23-48.
• el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Huseyn. Meâlimü’t-tenzil. thk. Halid Abdurrahman el-Akk. Beyrut: Daru’l-Marife, 1992.
• Birışık, Abdulhamid. “İ‘rabü’l-Kur’an”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000. 22/376-379.
• Cennet, Mehmet Zülfi – Bedeva, Abdullah. Kıraat Farklılıklarının Dilbilimsel İmkân Zeminine Dair Bir İnceleme, Ekev Akademi Dergisi 25/87 (2021), 363-386.
• Cezerî, Şemsuddin Ebü'I-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Ali. en-Neşr fi'l- kırââti’l-aşr, thk. Ali Muhammed Dabba'. Beyrut: Daru'I-Kütübi'l-İlmiyye, 1971.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed Abdu’l-Ganî. İthâfu fudalâi’l-beşer bi’l-kıraati’l-erbaʻate aşer. İstanbul: Asitâne Kitabevi, ts.
• Dûrî, Ebû Ömer b. Ömer. Cüz’ün fîhi kırâ’etü’n-Nebî. Medine: Mektebetü’d-Dar, 1988.
• Durmuş, İsmail. Arap Dili ve Lehçeleri Açısından Kıraatlar. “Kur’an ve Tefsir Araştırmaları IV”. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• İbn Âşûr, Muḥammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: ed-Dāru’t-Tūnisiyye, 1984.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed. el-Hucce fi’l-kıraati’s-seb’a. thk. Cemaleddin Muhammed Şeref. Mısır-Tanta: Daru’s-Sahâbe, 2010.
• İbn Hişam, Ebû Muhammed Cemalüddin. Şerhu katru’n-nedâ. İstanbul: Arslan Yayınları, ts.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Darul-Kutubi’l-Ilmıyye, 2005.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Musa b. el-Abbâs. Kitabü’s-Seb’a fi’l-kıraat. thk. Şevki Dayf. Kahire: Daru’lMeaarif, 1972.
• Kannevcî, Ebu’t-Tayyib Muhammed Sıddık Han. el-Beleğatü ilâ usûli’l-luğati. thk. Sehhad Hamdan Ahmed esSemrâî. Camiatü Tikrit, ts.
• Kayapınar, Durmuş Ali. “Kur’an-ı Kerim’in Gramerine Giriş”. Necmettin Erbakan Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1990), 331-371.
• Kudat, Aydın. “Kur’an Kırâatı ile Arap Dilbilimi Münasebeti Üzerine”, Araştırma Makalesi, Internatıonal Balkan Unıversıty 15 (Mart 2020), 63-75.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Cami‘ li ahkâmi’l-Kur’an. thk: Ahmed el-Berdunî - İbrahim Atfeş. Kahire: Daru’lKutubi’l-Ilmıyye, 1964.
• Mâturîdî. Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtu’l-Kur’ân, thk. Hatice Boynukalın - Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib. el-Keşf an vücûhi’l-kırââti’s-Seb‘ ve ilelihâ ve hicecihâ. thk. Muhiddin Ramazan. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2 cilt, 1984.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib. Müşkilü i‘rabi’l-Kur’ân. thk. Hatim Salih ed-Dâmin. Bağdat: Külliyetü’l-Adab, 1987.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib. el-Hidâye ilâ bulûğı’n-nihaye. thk. eş-Şâhid el-Buşeyhî. Şarika: Camiatü’ş- Şarika, 2008.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. İ‘râbu’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Ali Beydûn. Beyrut: Dâru’lKütüb el-İlmiyye, 2004.
• Önen, Hacı. “Kıraat Farklılıklarının Meâllere Yansıması”: Hasan Basri Çantay ve Kur’an Yolu Meâlleri Örneği 54 (2017).
• Pâluvî, Abdulfettah. Zübdetü’l-irfân. İstanbul: Hilal Yayınları, ts.
• Sarı Mehmet Ali. “İbdal” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999. 19/263-265.
• Sâmerrâî, Muhammed Fadıl. “Ṣuverun min ittisaʿi delâleti’l-elfâẓ ve’t-terâkîb fî tefsîri’l-Keşşâf”, Ümmü’l-Ḳurâ Üniversitesi Dergisi 42 (1428).
• Temel, Ali. “Erken Dönem Dilbilimsel Tefsirlerde Kırâat Anlayışı”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 15/2 (2015), 81-120.
• Ünal, Mehmet. Kur'ân'ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2018.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhû. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. Kahire: Dâru’lHadîs, 2005.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Endelûsî. Tabakâtu’n-nahviyyin ve’l-luğaviyyin. Kahire: ts.
• Zürkânî, Muhammed Abdulaziz. Menâhilü’l-irfan fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1990.