Tûsî’nin Sebeb-i Nüzûl Olarak Aktardığı Rivâyetlere Yaklaşımı (et-Tibyân Fî Tefsîri’l-Kur’ân Örneği)

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 1, 1 - 39, 15.06.2025

Mesut Alkış

Öz

Kur’an’ı doğru anlamada Kur’an ilimlerinin büyük rol oynadığı bilinmektedir. Bu kitabın doğru anlaşılmasına katkı sunan branşlardan biri de hiç kuşkusuz esbâb-ı nüzûl bilgisidir. Bu minvalde sebeb-i nüzûl ilminin Kur’an’da geçen olaylar ve sebepler arasında sağlam bir bağlantı kurması okuyucuları bu ilmi öğrenmeye sevk etmektedir. Bu bağlamda âyetlerin kendi siyak ve sibakı çerçevesinde değerlendirilmesine katkı sunan bu ilim özellikle müfessirlerin ilgi odağı haline gelmiştir. Buradan hareketle bu çalışmada Ebû Ca’fer et-Tûsî’nin et-Tibyân Fî Tefsîri’l-Kur’ân adlı eserinde onun sebeb-i nüzûlü nasıl işlediği ele alınmıştır. Nitekim o da selefleri gibi bu ilme önem vermiş ve bu tefsirinde çokça sebeb-i nüzûl rivâyetlerine değinmiştir. Makalede ilk olarak esbâb-ı nüzûlün tanımı ve önemi üzerine durulmuş ardından Tûsî’nin sebeb-i nüzûl rivâyetlerini takdim şekli ele alınmıştır. O’nun sebeb-i nüzûl çerçevesinde kullandığı başlıklar ve ifade kalıplarına yer verilerek bu arada onun takip ettiği yöntemler tespit edildi. Ayrıca onun yaptığı açıklamalar, değerlendirmeler ve eleştirilerle bu rivâyetlerden nasıl yararlandığına temas edildi.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Esbâb-ı Nüzûl , Rivavet , et-Tibyân , Ebû Ca’fer et-Tûsî

Kaynakça

• Aybay Zeliha Ülkühan, İmâmiyye Şîası’nda İhtilâfü’l-Hadîs-Takıyye İlişkisi (Şeyh et-Tûsî’nin el-İstibsâr’ı Özelinde), İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2018.
• Buğcu Mehmet Mustafa, Şîa’da Gaybet Literatürü, Usulleri ve Temel Konuları: Muhammed b. İbrâhîm en-Nü’mânî’den (ö. 360/970) Ebû Ca’fer et-Tûsî’ye (ö. 460/1067), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2024.
• Çeliktaş Sefanur, Ebû Ca’fer et-Tûsî’nin et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân Adlı Tefsirinde Kıraât Tercihlerinin Ayetlerin Yorumlanmasındaki Etkisi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2018.
• Çolakel Saffet, Kur’an’daki Nikâh Âyetlerinin Sünnî ve Şîa Tefsirlerine Göre Tahlili -en-Nesefî ve et-Tûsî Örneği-, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2018.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî. es-Sîretü’n-Nebeviyye Libni Hişâm. Thk. Mustafa es-Sekâ, İbrâhîm el-Ebyârî, Abdülhafîz eş-Şelebî. Mısır: Şirketü ve Matbaatü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdihi, 1375.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân, Thk. İbrâhîm Şemsüddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn el-Ensârî er-Rüveyfiî el-Ifrikî. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dârü Sâdır, 1414.
• İsfehânî, Ebü’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed er-Râğıb. el-Müfredât Fî Garîbi’l-Kur’ân. Thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî. Beyrut: Dârü’l-Kalem-ed-Dârü’ş-Şâmiye, 1412.
• İbn Teymiyye Takıyyüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdülhalîm b. Abdüsselâm b. Abdullâh b. Ebi’l-Kâsım b. Muhammed el-Harrânî el-Hanbelî ed-Dımeşkî. Mukaddime Fî Usûli’t-Tefsîr. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayat, 1980.
• Kurt Emrullah, Ebû Ca’fer et-Tûsî’nin et-Tibyân Fî Tefsîri’l-Kur’ân ve Feyz-i Kâşânî’nin Tefsîrü’s-Sâfî Adlı Tefsirleri Bağlamında İmâmiyye-İsnâaşeriyye Akaidinin Kur’an Tefsirindeki Yansımaları, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2021.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Tefsîrü’l-Mâtürîdî (Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne., Thk. Dr. Mecdî Bâsellûm. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1426.
• Okumuş, Mesut. “Ulûmü’l-Kur’ân”. Tefsir El Kitabı (Ed.) Mehmet Akif Koç. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018. Râzî, Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer b. el-Hasan b. el-Hüseyn et-Teymî er-Râzî. Mefâtîhü’l-Gayb (et-Tefsîrü’l-Kebîr). Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Esbâb-ı Nüzûlün Rolü. İstanbul: Şule Yayınları, 1994. Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn. el-İtkân Fî Ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. yy. el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Amme lil’kitâb, 1974.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn. Lübâbü’n-Nükûl Fî Esbâbi’n-Nüzûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Ğâlib el-Âmulî. Câmiü’l-Beyân Fî Te’vîli’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. yy. Müessesetü’r-Risâle, 1420.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali b. el-Kâdî Muhammed Hâmid b. Muhakkıd Sâbır el-Fârûkî el-Hanefî. Mevsû’atü Keşşâfi Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-‘Ulûm. Thk. Dr. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Tirmizî, Muhammed b.Îsâ b. Sevre b. Mûsâ ed-Dahhâk. Sünenü’t-Tirmizî. Thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dârü’l-Ğarb el-İslâmî, 1998.
• Topal Hüseyin, Tûsî ve Kur’an İlimlerine Yaklaşımı, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir, 2018.
• Tuncel Emrullah, Ebû Ca’fer et-Tûsî ve Fahreddîn er-Râzî’nin Tefsirleri Bağlamında Ebü’l-Kâsım el-Belhî’nin Kur’an’a Yaklaşımı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2019.
• Turan Recep, Ebû Ca’fer et-Tûsî’nin (ö. 460/1067) Tefsirinde Nesh, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2015.
• Tûsî, Şeyhü’t-Tâife Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasan. et-Tibyân Fî Tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü İhyâi-Türâsi’l-Arabî, ty.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed b. Ali en-Nîsâbûrî eş-Şâfi’î. Esbâbü Nüzûli’l-Kur’ân. Thk. İsâm b. Abdülmuhsin el-Hümeydân. ed-Demmâm: Dârü’l-Islâh, 1412.
• Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer. Kitâbü’l-Meğâzî, Thk. Dr. Marsden Jones. London: en-Nâşir Câmi’atü Oxford, 1966.
• Yıldz Süleyman, Klasik Dönem İmâmiyye Şîası Tefsirlerinde Kıraat Olgusu: Tûsî ve Tabersî Örneği, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2019.
• Yıldırım Tuğba, Cessâs (ö. 370-/981) ve Tûsî’nin (ö. 460/1067) Ahkâm Ayetlerine Yaklaşımı, Yalova Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Yalova, 2023.
• Zerkeşi, Ebû Abdullah Bedrüddîn Muhammed b. Abdullah b. Bahâdır. el-Burhân Fî Ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. yy. Dârü İhyâi’-Kütübi’l-Arabiyye İsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâihi, 1957.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-İrfân Fî Ulûmi’l-Kur’ân. yy. Matbaatü İsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâihi, ty.