İbadetler Fıkhında Kadınlara Ait Hükümlerin Şekillenmesinde Ümmü Seleme’nin Rolü

Year 2025, Volume: 2 Issue: 1, 92 - 109, 21.03.2025

Sema Gürbüz , Mustafa Özgür

Abstract

Bu makale, İslam’ın erken döneminde önemli bir kadın fakih olarak tanınan Ümmü Seleme’nin hayatını ve İslam hukukuna olan katkılarını kapsamlı bir şekilde ele almaktadır. Ümmü Seleme, Hz. Peygamber’in hanımı olarak İslam'ın ilk dönemlerinde dinin şer’i hükümlerine doğrudan tanıklık etme fırsatı bulmuş, bu sayede özellikle kadınlara özgü fıkhi meselelerde derin bir bilgi ve anlayış geliştirmiştir. Gusül, hayız, nifas ve cünüplük gibi kadınlara özgü konularda rivayet ettiği hadisler ve fetvalar, İslam hukukunun şekillenmesinde önemli bir rol oynamış ve dört büyük fıkıh mezhebi (Hanefî, Şâfiî, Hanbelî ve Mâlikî) tarafından esas alınmıştır. Makale, Ümmü Seleme’nin özellikle kadınlara yönelik hükümler üzerindeki etkisini mezhepler çerçevesinde incelemektedir. Hanbelî ve Mâlikî mezhepleri, Ümmü Seleme’nin rivayetlerine büyük ölçüde bağlı kalmış ve bu rivayetleri doğrudan delil olarak kabul ederek pratik hükümler geliştirmişlerdir. Bu mezhepler, Ümmü Seleme’nin hadislerini özellikle gusül abdesti, hayız ve nifas gibi meselelerde temel kaynak olarak görmüşlerdir. Hanefî ve Şâfiî mezhepleri ise Ümmü Seleme’nin rivayetlerini kıyas ve içtihat yöntemleriyle daha geniş bir çerçevede yorumlamış, kadınların ibadet ve temizlik durumlarına ilişkin çıkarımlar yapmışlardır. Bu süreçte Ümmü Seleme’nin fetvaları, özellikle kadınların dini ibadetlere katılımı ve temizlikle ilgili sorumlulukları açısından önemli bir rol oynamıştır.
Sonuç olarak, Ümmü Seleme’nin rivayetleri, İslam hukuku içinde kadınlara yönelik fıkhi meselelerin çözümünde büyük bir öneme sahiptir. Onun ilmî mirası hem kendi döneminde hem de sonraki nesillerde İslam hukukunu etkileyen önemli bir kaynak haline gelmiştir. Ümmü Seleme’nin özellikle kadınların dini yükümlülükleriyle ilgili rivayet ve içtihatları, mezheplerin bu konudaki farklı yaklaşımlarını şekillendirmiştir. Bu çalışma, Ümmü Seleme’nin İslam hukukuna yaptığı katkıların genişliğini ve derinliğini, dört büyük mezhebin farklı yaklaşımları çerçevesinde değerlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler: Ümmü Seleme, İslâm Hukuku, Sahabe Kadınlar, Kadınlara Özel Hükümler

Keywords

Ümmü Seleme, İslâm Hukuku, Sahabe Kadınlar, Kadınlara Özel Hükümler

The Role of Umm Salama in Shaping the Jurisprudence of Worship Related to Women

Abstract

This article comprehensively examines the life and contributions of Umm Salama, one of the prominent female jurists during the early period of Islam. As the wife of the Prophet Muhammad, Umm Salama had the opportunity to witness the application of Islamic legal rulings firsthand, which allowed her to develop deep knowledge and understanding, particularly in matters related to women. Her hadith narrations and legal opinions on issues such as ritual purification (ghusl), menstruation (hayd), postpartum bleeding (nifas), and sexual impurity (janabah) played a significant role in shaping Islamic law and were taken as key sources by the four major schools of Islamic jurisprudence (Hanafi, Shafi’i, Hanbali, and Maliki).The article examines how each school of thought approached Umm Salama’s narrations, particularly her influence on rulings related to women. The Hanbali and Maliki schools closely adhered to her narrations, treating them as direct evidence for practical rulings, especially in matters of purification, menstruation, and postpartum bleeding. These schools regarded her hadiths as foundational sources. The Hanafi and Shafi’i schools, on the other hand, adopted a broader interpretive approach, using qiyas (analogical reasoning) and ijtihad (independent reasoning) to derive rulings on women’s ritual obligations and cleanliness. Umm Salama’s legal opinions significantly influenced women’s participation in religious practices and their responsibilities related to purity. In conclusion, Umm Salama’s narrations were pivotal in addressing jurisprudential issues concerning women within Islamic law. Her scholarly legacy became an essential source for Islamic jurisprudence, impacting both her contemporaries and subsequent generations. Her ijtihad, especially concerning women’s religious obligations, shaped the different approaches taken by the schools of thought in this area. This study assesses the breadth and depth of Umm Salama’s contributions to Islamic law through the lens of the four major schools of Islamic jurisprudence.
Keywords: Umm Salama, Islamic Law, Female Companions (Sahabi Women), Female-Specific Rulings

Keywords

Umm Salama, Islamic Law, Female Companions (Sahabi Women), Female-Specific Rulings

References

• Aslan, Bedri. “Meşhur Fakih Kadınlar(Hicri İlk Üç Asır)”. Uluslararası Balkan Üniversitesi, 14.
• Başar, Serpil. “Ümmü Seleme’nin Tefsir Rivayetlerinin Değerlendirilmesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2012), 36.
• Bayraktar Karahan, Fatma. Rahmân’ın Kadın Kulları. Ankara: DİB, 3. Basım, 2020.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b.İbrâhim el-Cu’fi. el-Câmi’u’s-Sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Bugha. 7 Cilt. Şam: Dâru İbn Kesir, 5. Basım, 1414.
• Çeker, Orhan. “İhtilâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/569-570. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Dârimi, Ebû Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. es-Sünen. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Darani. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğni, 1. Basım, 1412.
• Demirci, Havva. Hz. Peygamber Döneminden Günümüze Kadın Fıkıhçılar. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tez, 2010.
• Ebu Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as- b. İshâk es-Sicistâni el-Ezdi. es-Sünen. thk. Muhammed Kamil El-Belhi. 7 Cilt. Beyrut: Dirasetül Alimiyye, 1430.-2009. Basım, 1435.
• Günay, Hacı Mehmet. “Nifas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/79-81. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ḥasanī, Âmine Emizyan. Ümmü Seleme Ümmü’l-Mü’minin. 2 Cilt. Rabat: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l İslâmiyye, 1998.
• İbn Hacer, Ahmed İbn el-Askalani. Fethu’l Bârî Sahihi Buhari Şerhi. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rifa, 1379.
• İbn Hişam, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Eyyûb el-Himyeri el-Meârifi el-Basrî el- Mısrî. es-Siretü’n-Nebeviyye. 2 Cilt. Şirketü et-Dabaatü’l Fenniyyetü’l- Müteheddide, 1431.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmail b. Ömer. Tefsîru İbn Kesîr. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Kudame, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muğnî. thk. Abdullah İbn Abdulmuhsin et-Türki - Abdul Fettah Muhammed el-Hulu. 15 Cilt. Riyad- Suudi Arabistan: Dâru Âlim’ü-l Kütüb, 3. Basım, 1417.
• İbn Mace, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvîni. es-Sünen. thk. el-Arnavud - Muhammed Kamil Garah Belli. 5 Cilt. Dirasetü’l Alimiyye, 1. Basım, 1430.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru sadr, ts. İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b Ahmed b Muhammed Kurtubi. Bidâyetü’l-müctehid ve nihayetü’l-muktesıd. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Hadis, 2004.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l Kübra. thk. Abdulkadir Ata Muhammed. 9 Cilt. Beyrut: Darû’l-Kütubi’l İlmiyye, 8. Basım, 1410.
• Kahraman, Abdullah. İslam Hukukuna Giriş. Ankara: Bilay, 2. Basım, 2019.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ümmü Seleme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/328-330. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kâsâni, Alauddin Ebu Bekr b. Ahmed. Bedâiu’s-Sanâi fi Tertîbi’ş-Şerâi. 7 Cilt. Mısır: Dâru’l Kütübü’l İlmiyye, 1. Basım, 1327.
• Malik b. Enes, İbn Amir el-Esbehi el-Medeni. el-Müdevvene. 4 Cilt. Dâru’l Kütübü’l İlmiyye, 1415.
• Mâverdi, Ebû el-Hasan Ali b. Muhammed İbn Habib. el-Hâvi’l-Kebîr. thk. Muhammed Muavvez - Adil Ahmed Abdul Mevcud. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kütübü’l İlmiyye, 1419.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Haccâc b. Kuşeyri. Sahih-i Müslim. thk. Abdulbaki Muhammed Fuat. 5 Cilt. Kahire: İsa el-Babi el- Halabi, 1374.
• Nesâi, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali. Sünen-i Kübra. thk. Hasan shalabi Abdulmennam. 12 Cilt. Beyrut: Müesseset’ü Risale, 1. Basım, 1421.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Muhyiddin b. Şeref. el-Mecmû’ Şerhu’l Mühezzeb. 20 Cilt. Kahire: İdaretü’t-Dabaat, 1344.-1347. Basım, 1344.
• Öğüt, Salim. “İstihâze”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 334-335. İstanbul: TDV, 2001. https://islamansiklopedisi.org.tr/istihaze
• S̱aʿlebî, Ebû İsḥâḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm es̱-. el-Keşf ve’l-Beyân. ed. Ebû Muḥammed b ʿÂşûr. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1422.
• Süyûti, Ebü’l-Fazl Celâlüddin Abdurrahmân b. Ebi-Bekr b. Muhammed el-Hudayri es-Süyûti eş-Şâfiî. el-İtkân fi Ulûmi-l Kur’ân. thk. Muhammed Ebu El-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etu’l Mısriyyetu’l Âmmetü, 1394.-1974. Basım, 1431.
• Şâfii, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l Fikr, 2. Basım, 1403.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammet b. Cerir b. Yezîd el-Âmuli el Bağdadiî. Tarih-i Taberi. thk. İbrahim Muhammed Ebu’l-Fadl. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l Mearif, 2. Basım, 1967.
• Tirmizi, Ebu İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevr. Sünen-i Tirmizî. thk. Ahmet Muhammed Şakir vd. 5 Cilt. Mısır: Mustafa el- Babi el- Halabi, 2. Basım, 1395.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Hayız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/51-53. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. Yıldırım, Suzan. Hz. Peygamber’in Hanımlarından Ümmü Seleme’nin Hayatı ve Kişiliği. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Yüksek Lisans Tez, 2006.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Siyeru Aʿlâmi’n-Nubelâ’. ed. Suʿayb el-Arnâvut. b.y.: Muʾessesetu’r-Risâle, 1405.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî ez-. el-Baḥru’l-Muḥîṭ fî ʾUsûli’l-Fıḳh. b.y.: Dâru’l-Kutubî, 1414.