Kaçarlar Döneminde Türk Kimliği ve Türkçenin Konumu Meseleleri Üzerine

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 4, 131 - 171, 21.12.2018

Namiq Musalı

Öz

Kaçar hanedanının saltanat dönemi (1796-1925),
Gaznelilerden başlayarak İran’da süre gelen yaklaşık bin yıllık Türk
iktidarının son aşamasını teşkil etmiştir. Kendi etnik kimliklerinin farkında
olan Kaçar şahları Türk soyundan geldikleriyle her daim iftihar etmiş ve bu
husus, dönemin tarihî kaynaklarına yansımıştır. Önceki Türk hanedanları
zamanında olduğu gibi Kaçarlar devrinde de sarayda ve orduda Türkçe konuşulmaya
devam edilmiş, bazı resmî yazışmalar Azerbaycan ve Çağatay Türkçelerinde
yürütülmüş, Türkler devletin üst kademelerinde etkin olmuşlardır. Yine bu
dönemde İran’da Türk kültürüne özgü pek çok unsurların kendi varlığını ve hatta
gelişimini sürdürdüğü söz konusu olup, On iki hayvanlı Türk takvimi devletin
resmî takvimi olarak işlev görmekte, idarî teşkilatta Türkçe terimler aktif bir
şekilde kullanılmakta, hanedan üyeleri ve yöneticiler o dönemde Osmanlı’nın
idareci sınıfları arasında görüldüğünden daha fazla Türkçe isimler taşımakta,
okullarda Türkçe eğitim verilmekte, Kaçar ülkesinde Türkçe eserler yazılmakta
ve matbaalarca basılmakta idi.

Kaçarların Türk oldukları iyi bilinmekle beraber bu
hanedanın Türk kimliğine ne kadar değer verdiğine ve ne denli Türklük bilinci
taşıdığına yönelik çalışmaların kısıtlı olduğu görülmektedir. Ayrıca bahsi
geçen dönemde Türkçenin durumunun ve konumunun ne olduğu hakkında da şimdiye
kadar kapsamlı bir değerlendirme yapıldığı söylenemez. Makalemiz çerçevesinde
gerek Doğu, gerekse de Avrupa kaynaklarını ve belgelerini incelemeye tabi
tutmak suretiyle bu meseleye açıklık getirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Türkçesi, Çağatay Türkçesi, Kaçarlar, İran, etnik kimlik

On Turkish Identity and the Position of Turkish Language in the Qajar Period

Öz

The reign of the
Qajar dynasty (1796-1925) constituted the last stage of nearly a thousand years
of Turkish rule in Iran, which began with the Gaznavids. The Qajar shahs, who
were aware of their ethnic identity, boasted that they came from the Turkish lineage,
and this issue was reflected in the historical sources of that period. Turkish
was continued to be a dominant language in the palace, and the army and some
official correspondences were carried out in Azerbaijani and Chagatai Turkic
languages, and the Turks were active in the upper echelons of the state at the
time of Qajars, similar to the previous Turkish dynasties. In this period, many
specific elements of Turkish culture were maintained in Iran, and the Turkish
Twelve-Year Animal Cycle Calendar was used as the official calendar. The
Turkish terms were used actively in the administrative organization; dynastic
members and administrators had more Turkish names than the ruling class at that
time in the Ottoman Empire. Furthermore, there were lessons on Turkish language
in schools, works in Turkish were written and printed in the Qajar State.

Despite the
well-known fact that Qajars were Turks, few attempts have been made to study
the Turkish identity and Turkish consciousness of this dynasty. Moreover, the
status and position of Turkish language of that period has been a rather
neglected subject until now. In the current article we have tried to clarify
this issue by examining both the Eastern and European sources and documents.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijani Turkish, Chagatai Turkish, Qajars, Iran, ethnic identity

Kaynakça

• Abdullayev, Ağamemmed (1966). Azerbaycan Dilinin Tedrisi Tarihinden. Bakü: Maarif Neşriyatı.
• Arıkan, Mustafa (2010). Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre Osmanlı – İran İlişkileri (1914-1918). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Âştiyânî, Mîrzâ Baba Tabîb (1387). Kavâ‘id-i Zebân-ı Türkî. Mukaddime, tashîh ve tahşiye: Hüseyin Muhammedzâde Sadîk. Zencan: Neşr-i Pınar.
• ‘Aynü’s-Saltana, Kahramân Mîrzâ Sâlûr (1374-1380). Rûznâme-i Hâtırât. Be kûşiş-i Mes‘ûd Sâlûr ve Îrec Afşâr. Cilt: I-X. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr.
• Aytaş, Gıyasettin (2011). Belgeler Işığında Şah İbrahim Veli Ocağı. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Baharlı, Mehrân (1394). “Destûr-ı Muzafferüddîn Şâh Berây-ı Tedrîs-i Zebân-ı Türkî”. 16 Âbân 1394. http://salariyan.arzublog.com/post-66366.html (erişim tarihi: 14.01.2017).
• Balcı, Mustafa (2017). “Finkesten Antlaşması ve Tarihî Bir Vesika Olarak Antlaşmanın Türkçe Metni”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. S. 15, s. 7-28.
• Bausani, Alessandro (1971). The Persians from the Earliest Days to the Twentieth Cen¬tury. Translated from the Italian by J.B.Donne. London: Elek Books Ltd.
• Bayram, Ömer (2005). Azerbaycan Sahası Tezkireleri ve Seyyid Azim Şirvânî’nin Tezkiresi. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bérard, Victor (1910). Révolutions de la Perse; les provinces, les peuples et le gouvernement du roi des rois. Paris: Librairie Armand Colin. Bîrşek, Ahmed (1373). Gâhnâme-i Tatbîkî-yi Se Hezâr Sâle. Tahrân: Bünyâd-ı Dânişnâme-i Büzürg-i Fârsî.
• Caferzade, Azize (2005). Azerbaycan’ın Kadın Şairleri Antologiyası. Bakü: Avrasiya Press.
• Cihângîr Mîrzâ piser-i ‘Abbâs Mîrzâ Nâibüssaltana (1384). Târîh-i Nev. Be sa‘y o ihtimâm-ı ‘Abbâs İkbâl. Tahran: İntişârât-i ‘İlm.
• Curzon, George (1892). Persia and the Persian Question. Vol. I. London: Longmans Green.
• Çete, Mehmet (2007). Türkiye – İran İlişkileri (1919-1938). Yüksek Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dittel, William (1846). “Oçerk puteşestviya po vostoku s 1842 po 1845”. Jurnal dlya çteniya vospitannikam voyenno-uçebnıh zavedeniy. Tom 83. No. 331. St. Petersburg, s. 205-238.
• Doerfer, Gerhard (1987). “İran’da Türkler”. Türk Dili (Türk Dil Kurumu Yayını). S. 431, s. 242-251.
• Drouville, Gaspard (1826). “Nıneşneye sostoyaniye persidskih voysk”. Moskovskiy telegraf. Çast 11. No. 20. Moskva, s. 297-300.
• Drouville, Gaspard (1828). Voyage en Perse, fait en 1812 et 1813. Tome II. Paris: Chez Masson et Yonet.
• Dupré, Adrien (1819). “Nekotorıye izvestiya o nıneşnem sostoyanii Persii”. Vestnik Yevropı. Çast 106. No. 16, s. 299-306.
• Efdalü’l-Mülk, Gulâm Hüseyin (1361). Efdalü’t-Tevârîh. Be kûşiş-i Mansûre İttihâdiyye, Nizâm Mâfî, Sîrûs Sa‘dvendiyân. Tahran: Neşr-i Târîh-i İran.
• Erdekânî, Hüseyin Mahbûbî (1374). Çihil Sâl-ı Târîh-i İran (ta‘lîkât ber el-Meâsîr ve’l-Âsâr der ahvâl-ı ricâl-ı devre yü derbâr-ı Nâsırî). I-III. c. Be kûşiş-i İrec Afşar. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr.
• Ferâhânî, Hasan (1385). Rûzşümârî-yi Târîh-i Muâsır-ı İran. C. I. Tahran: Müessese-i Mutâla‘ât ü Pejûheşhâ-yı Siyâsî.
• Ferehmendrâd, Şîvâ (1392). Nigâh-ı Güzerâ be Târîhçe-i Âmûzeş-i Türkî-yi Azerbaycanî. Stockholm: eYayın- http://web.comhem.se/zhivago/pdf/Tarikhche-Amouzesh-Azeri.pdf (erişim tarihi: 08.01.2018).
• Fesâyî, Hacı Mirza Hasan Hüseynî (1382). Fârsnâme-i Nâsırî. Tashîh o tahşiye: Mansûr Restgâr Fesâyî. C. I. Tahran: İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
• Hasanzade, Tahire (2014). XVIII-XIX. asır Afşarlar ve Kacarlar Devrinin Görkemli Azerbaycan Türkleri (Mehdi Bamdad’ın “Tarih-i Rical-i İran” eseri esasında). Bakü: Elm ve Tahsil Neşriyatı.
• Heyet, Cevad (1376). Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bakış. C. I. Tahran: Varlık Dergisi Yayını.
• Heyet, Rıza (2005). XIX. Yüzyıldan Günümüze İran’da Türkçe Basın-Yayın Hayatı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Jaubert, Pierre-Amédée (1821). Voyage en Arménie et en Perse: fait dans les années 1805 et 1806. Paris: Chez Pelicier et Nepveu.
• Jourdain, Amable (1814). La Perse ou tableau de gouvernement, re la religion et de la litterature de cette empire. Tome: I, IV, VI. Paris: Chez Ferra et J.B.Imbert.
• Jukovsky, Vasiliy Andeyeviç (1808). “O Persii”. Vestnik Yevropı. Çast 40. No. 15, s. 232-264.
• Jukovsky, Vasiliy Andeyeviç (1809). “O Persii”. Vestnik Yevropı. Çast 48. No. 23, s. 211-214.
• İbrahimov, Mirze vd. (1981). Cenubi Azerbaycan Edebiyatı Antologiyası. C. I. Bakü: Elm Neşriyatı.
• İ‘timâdü’s-Saltana, Muhammed Hasan Hân (1357). Sadrü’t-Tevârîh. (Tashîh, tahşiye, tevzîh ve fihristhâ ez Muhammed Müşîrî). Tahran: İntişârât-ı Rûzbihî.
• İ‘timâdü’s-Saltana, Muhammed Hasan Hân (1367). Târîh-i Muntazam-ı Nâsirî. (Be tashîh-i Muhammed İsmâ‘îl Rizvânî). C. III. Tahrân: Dünyâ-yı Kitâb.
• İsfahâniyân, Kerîm vd. (1385). Esnâd-ı Târîhî-yi Hânedân-ı Gaffârî. Tahran: Bünyâd-ı Mevkûfât-ı Dr. Mahmûd Afşâr.
• Kâcâr, Feth Ali b. Kelbali (1277). Behcetü’l-Lugat. İran Milli Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 1336, Telif tarihi: 1277 h.
• Kâcâr, İmamkulu Mîrzâ (1298). Târîh-i Kâcâriyye. İran Milli Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. F-914, Telif tarihi: 1298 h.
• Kâcâr, Nâsırüddîn Şâh (1390). Dîvân-ı Kâmil-i Eş‘âr. Be tahkîk ü ihtimâm-ı Hasan Gül Muhammedî. Tahran: Neşr-i ‘İlm.
• Kafkasyalı, Ali (2002). İran Türk Edebiyatı Antolojisi. C. III. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Kara, Polat (2010). Türkiye – İran İlişkileri (1923-1960). Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karadeniz, Yılmaz (2012). İran Tarihi (1700-1925). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Kazama, Akiyo (1380). Sefernâme ve Hâtırât. Tercüme: Hâşim Recebzâde. Tahran: Encümen-i Âsâr ü Mefâhir-i Ferhengî.
• Komisyon (2010). Arşiv Belgelerinde Osmanlı – İran İlişkileri. Yayın Komisyonu Başkanı: Mustafa Budak. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
• Kosogovsky, Vladimir Andeyeviç (1960). İz tegeranskogo dnevnika polkovnika V. A. Kosogovskogo. Podgotovil k peçati G. M. Petrov. Moskva: İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı.
• Kotzebue, Moritz von (1825). Reise nach Persien mit der russischkaiserlichen Gesandtschaft im Jahre 1817. Wien: Kaulfuß und Krammer.
• Laziboğlu, Halid (1980). “İran'da Ne Kadar Türk Vardır, Nerelerde Otururlar”. Türk Kültürü Dergisi. S. 211-214, s.195-203.
• Mecmua. İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha. No. 1453/15.
• Mervezî, Mîrzâ Muhammed Sâdık. Târîh-i Cihânârâ. C. II. Elektronik yayın. http://dl.ketabkadeh.com/jahan-ara-tarikh.pdf (erişim tarihi: 07.01.2018).
• Metin, Celal (2006). Türk Modernleşmesi ve İran (1890-1936). Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Miandoab, Nasrin Zabeti (2010). Muhammed bin ‘Abdu’s-Sabûr-ı Hôyî, Hulâsa-i Abbâsî (inceleme-çeviri-dizin). Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Muravyov, Nikolay Timofeyeviç (1844). Pisma russkogo iz Persii. Çast: 1-2. St. Petersburg: Tipografiya Ştaba Otdelnogo Korpusa Vnutrenney Straji.
• Musalı, Namiq (2016). “Şeyh Safi Türbesi’nin Arşiv Belgelerinde Türkçe Şahıs ve Unvan Adları”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. C. 4, S. 7, s. 172-194.
• Musalı, Vüsale (2012). Azerbaycan Tezkireçilik Tarihi. Bakü: Elm ve Tahsil Neşriyatı.
• Mustafayev, Vidadi (1998). Cenubi Azerbaycan: Milli Şuur (XX. asrın birinci yarısı). Bakü: Ebilov, Zeynalov ve Oğulları Neşriyatı. Mümtehanü’d-Devle, Mîrzâ Mehdî Han (1353). Hâtırât. Be kûşiş-i Hüseyinkulu Hânşekâkî. Tahran: İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
• Müstevfî, Abdullah (1384). Şerh-i Zindegânî-yi Men. C. I-III. Tahran: İntişârât-ı Zevvâr.
• Nadjafov, Qasanaga (2013). Katalog persidskih rukopisey (soçineniya po istorii i geografii). Baku: Elm ve Tahsil.
• Nâ’înî, Muhammed Ca‘fer (1353). Câmi‘-yi Ca‘ferî. Be kûşiş-i İrec Afşar. Tahran: Encümen-i Âsâr-ı Millî.
• Nûrî, Muhammed Takî (1386). Eşrefü’t-Tevârîh. Tashîh: Sûsen Asîlî. C. I. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb.
• Ogorodnikov, Pavel İvanoviç (1878). Na puti v Persiyu i prikaspiyskiye provintsii yeyo. St. Petersburg: Tipografiya M. İ. Popova.
• Olivier, Guillaume-Antoine (1807). Voyage dans l'Empire Othoman, l'Egypte et la Perse. Tome III. Paris: Chez Henry Agasse.
• Rahimi, Farhad (2018). “Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü Üzerine”. TEKE (Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi). S. 7/2, s. 663-704.
• Râvendî, Murtazâ (1386). Târîh-i İctimâ’î-yi Îrân. C. IV (bahş-ı evvel). Tahrân: İntişârât-ı Nigâh.
• Resulzade, Mehemmed Emin (2013). İran Türkleri. (Haz. Yadigar Türkel). Bakü: Teknur Neşriyatı.
• Rezaei, Mehdi (2010). Kaide-i Zeban-ı Türkî (Türk Dilinin Grameri). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sâlâriyân, İsmail (1394). “Asl-ı Metn-i Ahdnâme-i Finkeniştayn be zebân-ı Türkî bâ Tasvîr ü Tercüme”, 6 Mordâd 1394, http://salariyan.arzublog.com/post-63532.html (erişim tarihi: 15.01.2018).
• Saltıkov, Aleksey Dmitriyeviç (1849). Puteşestviye v Persiyu. Moskva: Universitetskaya tipografiya.
• Simoniç, İvan Osipoviç (1967). Vospominaniya polnomoçnogo ministra (1832-1838). Perevod İ. G. Myagkovoy i Y. F. Rassadinoy. Moskva: İzdatelstvo Nauka.
• Sipihr, Abdü’l-Hüseyin Han (1386). Yâddâşthâ-yı Melikü’l-Müverrihîn ve Mirâtu’l-Vakâyi‘-i Muzafferî. Bâ tashîhât o tevzîhât o mukaddimehâ-yı Abdü’l-Hüseyin Nevâyî. C. I. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb.
• Smith, John Masson (1978). “Turanian Nomadism and Iranian Politics”. Iranian Stu¬dies. Vol. XI, p. 57-81.
• Storey, Charles Ambrose (1972). Persidskaya literatura: bio-bibliografiçeskiy obzor v tryox çastyax. Perevel s angliyskogo, pererabotal i dopolnil Y. E. Bregel. Moskva: Glavnaya Redaksiya Vostoçnoy Literaturı.
• Sümer, Faruk (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları. C. I. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Sümer, Faruk (2013). Oğuzlar (Türkmenler). (Çev. Ramiz Asker). Bakü: TÜRKSOY.
• Sykes, Percy Molesworth (1915). A History of Persia. Vol. II. London: Macmillan and Co.
• Şahin, Dilek (2010). Tahran Sefiri Ali Galib Bey’in Merkezle Muhâverât Evrakının (1893/1895) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Şâhmeresî, Pervîz Zâre (1385). Târîh-i Zebân-ı Türkî der Azerbaycan. Tebriz: Neşr-i Ahter.
• Şemîm, Ali Asgar (1387). İran der Devre-i Saltanat-ı Kâcâr. Tahran: İntişârât-ı Bihzâd.
• Şîrâzî, Mîrzâ Fazlullah (1380). Târîh-i Zulkarneyn. Tashîh ve tahkîk: Nâsır Afşarfer. I. ve C. II. Tahran: Kitâbhâne, Mûze ve Merkez-i Esnâd-ı Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî.
• Tahrânî, Mîrzâ Mehdî Nevvâb (1376). Destûrü’l-A‘kâb (risâle-i intikâdî ve siyâsî ez evâil-i asr-ı Kâcâr). Tahran: Neşr-i Târîh-i İran.
• Thúry, Józseftől (1903). A "Behdset-ül-lugat" czímű csagatáj szótár. Budapest: Kiadja A Magyar Tudományos Akadémia.
• Tunçkılıç, Fatih (2009). Sultan II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı – İran Siyasi Münasebetlerinde Ermeni Meselesi (1896-1907). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.