Contribution of Non-Formal Religious Education to Generation Z: The Example of Friday Sermons

Year 2024, Issue: 12, 50 - 87, 31.12.2024

Saadettin Özdemir , Ahmet Yusuf Gıynaş

https://doi.org/10.51575/atebe.1544267

Abstract

Non-formal religious education, which continues outside of or alongside formal religious education for individuals unable to participate in formal settings, is structured and delivered through official or private institutions. Its purpose is to enhance individuals' religious understanding by imparting religious information to them and meeting their religious needs. Common religious education started with the first human/prophet and continued in different forms (mosques, suffa, madrasahs, dervish lodges, etc.) up until today. The main institution shaping widespread religious education today is the Presidency of Religious Affairs. The Presidency of Religious Affairs carries out non-formal religious education inside and outside the mosque. Intra-mosque religious education is provided through preaching, sermons, and Quranic teaching. This training aims to teach religious information to society by addressing all the issues that concern Muslims; to foster positive behavioral changes in people and to help individuals to sensitize the target audience sensitive in terms of faith, morality, and social awareness. Individuals who were born in approximately the same period, who share the characteristics of the same period, and who have similar responsibilities are defined as individuals of the same generation. Individuals born and raised between 1990 and 2015 are called Generation Z individuals. This generation refers to individuals who were born, grew up, and lived among technological innovations and devices. Therefore, the characteristics of this generation include using the internet, loving technology, having high visual skills, being hasty, productive, fair, and egalitarian. The differences in the cultural changes of societies necessitate that generations grow up in different environments. This makes the differences that emerge in each generation important because each generation encounters different environments and problems. These differences need to be taken into account in education, especially in religious education. Informal religious education considers these differences between generations and helps individuals improve themselves and update their knowledge. For this reason, non-formal religious education needs to develop different methods and activities by taking into account the needs of Generation Z. In this context, knowing the learning status, behavior, and desires of Generation Z will benefit the field of non-formal religious education. Our research was conducted with a descriptive research design to examine Generation Z's perceptions of Friday sermons. The research universe consists of individuals between the ages of 14-25 living in Seydişehir, Beyşehir district of Konya Province. The sample of the study was determined as the minimum number to be reached as 170 people, using Cohen's effect size of 0.5, type 1 error of 0.05 and power of 0.95 in the G-Power program. To reach the sample number, the random sampling method, one of the non-probability sampling methods, was used. After obtaining the approval of the ethics committee and written permission from the Mufti's Offices affiliated with the mosques where the data were collected, the data was collected between November 2022 and January 2023 using the survey method (Individual Identification Form and Information Form on Friday Sermons). IBM SPSS 25.0 program was used in the analysis of the research data. When evaluating the research data, frequency distribution (number, percentage) was used for categorical variables, and descriptive statistics (mean, standard deviation) were used for numerical variables. 175 individuals between the ages of 14-25 participated in the study, and the average age was 17.04. The majority of the participants were high school students. As a result, the behaviors, social and political preferences, and religious and spiritual pursuits of Generation Z individuals differ from other generations. It has been observed that the religious proficiency levels of Generation Z individuals are sufficient, they attend Friday prayers every week, participate in Friday sermons, derive hope from the sermons, are positively affected, and the majority of them do not remember the topics discussed in the sermons. It has been found that the topics of the Friday sermons are not suitable for the needs, the same topics are repeated over and over again, and the speaker's speaking and expression style is not good. Generation Z does not demand the topics they need from religious officials, but prefers sermon topics to be chosen from current and local issues. It was concluded that the duration of the Friday sermons was considered normal by the participants, but attention was paid to presenting the sermons simply.

Keywords

Religious Education, Non-Formal Education, Religious Official, Generation Z, Friday Sermons

Ethical Statement

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited. Ethical permission for the research was obtained from Isparta Süleyman Demirel University Social Sciences Scientific Research Proposal Ethics Evaluation Board, with decision number 6 dated October 06, 2022.

Supporting Institution

No financial support has been received for the research from any project or company.

Thanks

Dear Editor, This study is the work that Ahmet Yusuf GINAŞ and Saadettin ÖZDEMİR wish to submit for possible publication in ATEBE Journal. In this study, the authors critically examine the Friday sermons through the lens of Generation Z and outline the necessary steps to enhance the presentation of Friday sermons to better address the interests and needs of this generation, thereby increasing their effectiveness and productivity. This way, the Friday sermons can be made more relevant and beneficial for Generation Z. We confirm that this work is original, has not been published elsewhere, and is not currently under consideration for publication elsewhere. The authors have no conflicts of interest. No financial support has been received for the research from any project or company. We would be very grateful if you could consider our work for publication in your journal. For any further information regarding the study, please feel free to contact the corresponding author. Corresponding Author: Ahmet Yusuf GINAŞ Beyşehir Eşrefoğlu Imam Hatip Middle School, Konya, Turkey Email: [e-mail] Phone: [phone]

Yaygın Din Eğitiminin Z Kuşağına Katkısı: Cuma Hutbeleri Örneği

Abstract

Yaygın din eğitimi örgün din eğitimin dışında bireylerin dini ihtiyaçlarını gidermek için resmi ya da özel kuruluşlar vasıtasıyla her bireye planlı ve amaçlı olarak verilen eğitimdir. Günümüzde yaygın din eğitimini şekillendiren temel kurum Diyanet İşleri Başkanlığıdır. Diyanet İşleri Başkanlığı yaygın din eğitimini cami içi ve cami dışı olarak yerine getirmektedir. Cami içi yaygın din eğitimi ise; vaaz, hutbe ve kuran öğretimi ile yapılmaktadır. Bu eğitimlerden olan hutbe, Müslümanları ilgilendiren bütün konuları ele alarak topluma dini bilgileri öğretmek; insanlarda olumlu yönde davranış değişikliği oluşturmak, hedef kitlenin iman, ahlak ve toplumsal farkındalık bakımından duyarlı hale gelmesini sağlamak için bireylere yardımcı olmaktır. Yaklaşık olarak aynı dönemlerde doğmuş, aynı dönemin özelliklerini paylaşmış, benzer sorumluluklara sahip bireyler aynı kuşak bireyleri olarak tanımlanır. 1990-2015 yılları arasında doğmuş büyümüş bireyler Z kuşağı bireyleri olarak adlandırılmaktadır. Bu kuşak bireyleri interneti kullanma, teknolojiyi sevme, görsele aşina, üretken ve eşitlikçi gibi özelliklere sahiptir. Bu durum Z kuşağının sosyalleşmesinde, yaşam alışkanlıklarında ve öğrenme sitillerinde farklıları beraberinde getirmiştir. Yaygın din eğitim nesiller arasındaki bu farklılıkları dikkate alarak bireylerin kendilerini geliştirmelerine ve bilgilerini güncellemelerine yardım etmelidir. Bu sebeple yaygın din eğitimi Z kuşağının ihtiyaçlarını dikkate alarak farklı metot ve etkinlikleri geliştirmesi gerekir. Bu bağlamda Z kuşağının gözüyle Cuma hutbelerinin nasıllığı önemli hale gelmektedir. Buradan hareketle Z kuşağının Cuma hutbelerine karşı tutumlarını incelemek için Cuma hutbeleri değerlendirilmiştir. Araştırmamız, Z kuşağının Cuma Hutbelerini algılamalarını incelemek amacıyla tanımlayıcı araştırma tasarımı ile yürütülmüştür. Araştırmanın evrenini Konya İli Seydişehir, Beyşehir ilçesinde 14-25 yaş aralığındaki 175 birey oluşturmaktadır. Veriler araştırmacılar tarafından hazırlanan ‘Birey Tanılama Formu’ ve ‘Cuma Hutbelerine İlişkin Bilgi Formu’ aracılığıyla toplanmıştır. Araştırmada, verilerin analizinde IBM SPSS (IBM Statistical Package for Social Sciences Corp.; Armonk, NY, ABD) 25.0 programı kullanılmıştır. Araştırma verileri değerlendirilirken kategorik değişkenler için frekans dağılımı (sayı, yüzde), sayısal değişkenler için tanımlayıcı istatistikler (ortalama, standart sapma) kullanılmıştır. Araştırmaya katılan katılımcıların yaş ortalamaları 17.04’dir. Katılımcıların çoğunluğunun lise öğrencisi olduğu görülmüştür. Araştırmada Z kuşağının Cuma hutbelerine katılım sağladığı, hutbelerden umut bekledikleri, olumlu yönden etkilendikleri görülmüştür. Ancak Cuma hutbelerindeki konuların yerel ve güncel konuları ele almadığı ifade ederek anlatılan konuların hatırlamadıkları, aynı konuların tekrar ettiği, gençlere yönelik olmadığına ulaşılmıştır. Ayrıca hutbelerin sunumu, süresi ve imamların yaklaşımlarından dolayı problemler yaşandığı tespit edilmiştir.

Keywords

Din Eğitimi, Yaygın Eğitim, Din Görevlisi, Z Kuşağı, Cuma Hutbeleri.

Ethical Statement

Araştırma için Isparta Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Bilimsel Araştırma Önerisi Etik Değerlendirme Kurulun’dan 06.10.2022 tarih ve 126/26 numaralı karar sayısı ile Etik İzin alınmıştır.

Supporting Institution

Yoktur.

Thanks

Sayın Editör, Bu çalışma, Ahmet Yusuf GINAŞ ve Saadettin ÖZDEMİR’ in ATEBE Dergisi’ ne olası, yayınlanmak üzere göndermek istediği eseridir. Bu çalışmada; Z kuşağının Gözüyle Cuma hutbelerini incelemek ve bu bireylerin ilgi ve ihtiyaçlarına yönelik Cuma hutbelerinin sunumunun yapılması ve verimliliğinin artması için gerekli olan adımları eleştirel bir şekilde ortaya koymaktadır. Böylece Cuma hutbelerinin Z kuşağına daha etkin ve verimli olmasına katkı sağlamaktadır. Bu çalışmanın orijinal olduğunu ve başka bir yerde yayınlanmadığını ve şu anda başka bir yerde yayınlanmak üzere değerlendirilmediğini onaylamaktayız*. Yazarların herhangi bir çıkar çatışması yoktur. Araştırma ile ilgili bir proje ya da firmadan mali destek alınmamıştır. Çalışmamızı, derginizde yayınlamak için değerlendirirseniz çok minnettar oluruz. Çalışma ile ilgili her türlü bilgi için lütfen sorumlu yazar ile iletişime geçiniz. Sorumlu Yazar: Ahmet Yusuf GIYNAŞ Beyşehir Eşrefoğlu İmam Hatip Ortaokulu, Konya, Türkiye E- posta: [e-mail] Telefon: [phone]

References

• Açıkgöz, H. Mustafa. Etkili İletişim. Ankara: Elis Yayınları, 2005.
• Akkaya, Ümit Harun. “Diyanet Hutbelerinin Süre ve Cümle Uzunlukları Bakımından İncelenmesi”. Bilimname 2021/44 (30 Nisan 2021), 83-129.
• Akseki, Ahmet Hamdi. Yeni Hutbelerim. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1936.
• Aksoy, Ayşe. Z Kuşağı ve Din (Trabzon İli Örneği). Trabzon: Trabzon Üniversitesi Lisanüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Altaş, Nurullah. “Cami Hutbelerinde Etkili İletişim Sağlama Amacıyla Retorik Figürlerinden Yararlanma”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu. 1/481-492. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Altıntaş, Ramazan. “Cami Odaklı İrşad Hizmetlerinin Niteliği Nasıl Artırabilir?” I. Din Hizmetleri Sempozyumu. 1/233-244. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• Altuntuğ, Nevriye. “Kuşaktan Kuşağa Tüketim Olgusu ve Geleceğin Tüketici Profili”. Organizasyon ve Yönetim Bilimleri Dergisi 4/1 (2012), 203-212.
• Arslan, Ahmet. “Türkiye’de Din Eğitimi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7-10 (1995).
• Arslan, Halil. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Din Algısı: 1972 ve 2011 Yılları Cuma Hutbeleri Örneği. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Aydın, Nida. Z Kuşağı ve Din. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Baktır, Mustafa. “Hutbe”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1998. Erişim 29 Aralık 2022
• Bayhan, Vehbi. “Kuşaklar Sosyolojisi ve Türkiye İçin Yeni Bir Kuşak Analizi”. Sosyoloji Divanı Dergisi 13/1 (2019).
• Beyaz, Rafet. “Z Kuşağı Tüketicilerinin Kişilik Özellikleri ve Bilinçli Tüketim Eğilimleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi”. Gençlik Araştırma Dergisi 8/22 (2020), 51-75.
• Bilgin, Beyza - Selçuk, Mualla. Din Öğretimi Özel Öğretim Yöntemleri. Ankara: Gün Yayıncılık, 4. Baskı., 1999.
• Can, İslam. “Türkiye Camilerinde Okutulan Hutbelerin Birlikte Yaşama Söylemleri Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme: Adana Örneği”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 38 (2017), 507-532.
• Celfin. Din toplum ilişkisi bakımından cuma hutbeleri 2012-2014 Çağlayancerit örneği. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Cohen, Jacob. The Analysis of Variance. In Statistical Power Analysis for the Behavioral Sciences. New York: Lawrence Erlbaum Associates, 2. Basım, 1988.
• Çakan, İsmail Lütfü. Dini Hitabet. İstanbul: İfav Yayınları, 2005.
• Çakır, Şule. Cuma Hutbeleri̇ Bağlamında Di̇yanet İşleri̇ Başkanlığı’nın Tasavvuf Algısı(1980-2017). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çalışkan, Sacide. Z Kuşağında Deizm Algısı Ve Deistliğe Yönelten Sosyolojik Faktörler. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Çanakçı, Ahmet Ali. “Cami Cemaatinin Din Görevlilerine Bakışı: Balıkesir Örneği”. Journal of Balıkesir University Faculty of Theology 1/2 (2015), 253-282.
• Çetin, Rabia. Ortaöğretim Öğrencilerinin Dindarlık Düzeyleri Ve Ahlaki Çözülme Eğilimleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çiçek, M. Halil. “Hutbelerde Yapısal Bir Değişiklik Önerisi”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2013), 1-18.
• Demir, Zekiye. “Diyanet Hutbelerinde Kadın Söylemi (2001-2011)”. Toplum Bilimleri Dergisi 7/14 (2013), 95-118.
• Demircioğlu, Aytekin - Çelik, Büşra. “Yaygın Din Eğitiminin Neliği”. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1-2 (05 Nisan 2020), 7-23.
• Doğan, Recai. “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler”. Dini Araştırmalar 1/2 (01 Haziran 1998), 5-51.
• Doğan, Recai. “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din eğitimi Açısından Hutbeler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/1 (01 Haziran 1999), 491-534.
• Doğan, Recai. “Yaygın Din Eğitiminin Neliği”. Din Eğitimi (El Kitabı). Ankara: Grafiker, 5. Basım, 2017.
• Doğru, Mehmet. Hitabet. İstanbul: Damla Yayınları, 2000.
• Döner, Muhammet. Yaygın Din Eğitiminde Hutbelerin Rolü. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Durmuş, Zülfikar. “Bilgi Edin (dir) me Aracı Olarak Hutbe”. IV. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri. 839-852. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Ebu Davut. Edep, 23.
• Er, Ali İhsan. Hutbelerdeki İslam İktisadi İle İlgili Söylemlerin Tahlili: İstanbul İli Örneği. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ercan, Ahmet. Di̇yanet İşleri̇ Başkanlığının 2017 Yılında Yayımladığı Cuma Hutbelerini̇n Tefsi̇r İlmi̇ Açısından Tahli̇li̇. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Erçin, Tahir. Di̇yanet İşleri̇ Başkanlığı Tarafından Hazırlanan Hutbelerde Geçen İhti̇laflı Haberler (1980-1990). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Gökçe, Sena - Tekin, İshak. “Z Kuşağının Dindarlık Eğilimleri”. Talim 5/2 (ts.), 182-205.
• Göküş, Şeref. “Diyanet İşleri Başkanlığı Hutbelerinde Çocuk ve Çocuk Eğitimi (2010-2015)”. Geçmişten Günümüze Şehir ve Çocuk II. 1345-1353. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 2016.
• Görgülü, Hasan Ali. “Hz. Peygamber’in (s.a.v) Hutbede İzlediği Metot ve Günümüzde Hutbe Uygulamaları”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1996), 171-2335.
• Gülnar, Mehmet. Gazete ve Cuma Hutbesi Gündemlerinin Karşılaştırılması: Bir Gündem Belirleme Araştırması. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Gürsu, Orhan - Önce Özokudan, Fatmana Semiha. “Ergenlerde Di̇ndarlık, Narsizm Ve Özgüven”. Turkish Academic Research Review 4/4 (2019), 439-454. https://doi.org/10.30622/tarr.648729
• İnce, Fatma. Kuşaklar Arası Etkin İletişim ve Davranış. Konya: Eğitim Yayınevi, 2018.
• İşal, Elvan Ecem. Pierre Bourdieu kavramları üzerinden cuma hutbelerinin analizi. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kağıtçıbaşı, Çiğdem. Yeni İnsan ve İnsanlar. İstanbul: Evrim Yayınları, 1999.
• Karadoğan, Ahmet. “Z Kuşağı ve Öğretmenlik Mesleği”. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/2 (2019), 9-42.
• Karahan, Mücahit. 2015-2019 Yılları Arasındaki Diyanet Hutbelerinin İçerik Analizi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Karataş, Meryem. “Camilerde Yaygın Din Eğitimi Faaliyeti”. Bitlis İslamiyat Dergisi 4/1 (15 Haziran 2022), 1-21. https://doi.org/10.53442/bider.vi.1064783
• Karslı, Necmi. “Üniversite Öğrencilerinde Manevi-İnsani Değerler ve Dindarlık İlişkisi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (24 Haziran 2021), 143-174.
• Kaya, Mahmut. “Hi̇tâbet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Ağustos 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hitabet
• Kaya, Mustafa. Ortaöğretim Öğrencilerinin Dijital Vatandaşlık ve Dijital Okuryazarlık Düzeyleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. Mersin: Mersin Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Kaya, Umut. “2017-2020 Yılları Arasında Yayımlanan Hutbelerle İlgili Bir Analiz”. Amasya İlahiyat Dergisi, 221-258.
• Kaymakcan, Recep. “Yaygın Din Eğitiminde Yöntem”. İslami İlimlerde Metodoloji (Usül) Meselesi. ed. Seyid Ali Tüz - İsmail Kurt. 51-91. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Keyifli, Şükrü. “Cami İçi Din Eğitimi ve İletişim Süreci Olarak Hutbeler”. Ekev Akademi Dergisi 17/55 (2013), 71-88.
• Keyifli, Şükrü. “Hutbe ve Vaazların Dili ve Üslubuyla İlgili Yaşanan Olumsuzluklar”. Mevzu: Sosyal Bilimler Dergisi 2 (2019), 25-41.
• Kılavuz, M. Akif - Yılmaz, Hüseyin. “Örgün Ve Yaygın Eğitimde Öğrenenlerin İhtiyaçları Doğrultusunda Din Eğitimi Ve Öğretimi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (2019), 123-139.
• Kılıç, Selim. “Etki Büyüklüğü”. Jouranl of Mood Disorders 4/1 (2014), 44-46.
• Kılıç, Selim. “Örnekleme Yöntemleri”. Journal of Mood Disorders 3/1 (2013), 44-46.
• Kırpık, Gülşen. “Z Kuşağının Girişimcilik, Profesyonellik ve Liderlik Niyeti Üzerine Bir Araştırma: Kahta Örneği”. 36-55. Şanlıurfa: İksad Yayınevi, 2018.
• Kocaman, Kasım. Dini İletişimde Hutbe. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kocaman, Kasım. “Geçmişten Günümüze Dini İletişim/Hitabet Türü Olarak Hutbede Konu”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/63 (2019), 1258-1271.
• Koçyiğit, Talat. İslami Davetin Mahiyeti ve Peygamberin Hutbeleri. Ankara: Kılıç Yayınları, 1995.
• Köktener, A., Algül A. “Z kuşağı Youtube Kullanım Motivasyonları”. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18/4 (2020), 417-434.
• Köylü, Mustafa. Psiko-Sosyal Açıdan Dini İletişim. Ankara Okulları, 2003.
• Kuppersemidt, B. R. “Multigeneration Employees: Strategies for Efective Management”. The Care Manager 19/1 (2000), 65-76.
• Müslim, E. H. b. el-Haccac b. Müslim el-Kuşeyri en-Nisâbur. “Cuma”. Câmiu’sSahih, (Sahihi Müslim). İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Onay, Ahmet. “Diyanet Hutbelerinin Muhteva Analizi Diyanet İşleri Başkanlığı’nın 1999 Yılı Hutbeleri Örneği”. İslami Araştırmalar Dergisi 17/1 (2004), 1-13.
• Onur, Bekir. “Kuşak Kavramı ve Kuşaklararası Diyalog”. Eği̇ti̇m ve Bi̇li̇m 4/23 (1980).
• Önkal, Ahmet. “İrşad Vasıtası Olarak Hutbe”. 1. Din Şurası Tebliğleri ve Müzakereleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Öz, Ayhan. “Kaynak Ve Alıcı Yönünden Etkili İletişimin Odak Noktaları Ve Bunların Dinî İletişime Etkileri”. Bilimname 2017/33 (29 Mayıs 2017), 119-139. https://doi.org/10.28949/bilimname.345566
• Özbolat, Abdullah. “Hutbelerde Söylem Değişimi- Diyanet Hutbeleri Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/9 (2013), 662-679.
• Özdemi̇r, Nebi̇. “Kuşaklararasılık ve Kültürel Değişme”. Çocuk ve Medeniyet 4/7 (2019), 125-149.
• Özkan, Mustafa - Solmaz, Betül. “The Changing Face of the Employees-Generation Z and Their Perceptions of Work (a Study Applied to Universitey Students)”. Proceia Economics and Finance 26 (2015), 476-483.
• Özodaşık, Mustafa. “Z Nesli̇ Ve İleti̇şi̇m Sorunları”. Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi Uluslararası Hakemli Dergisi 27/4 (2019), 113-136.
• Paçacı, İbrahim. Diyanet İşleri Başkanlığı Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Pembenar. “Z Kuşağı Gençlerin Dinamiklerini Değiştirmeye Geliyor” (09 Nisan 2014). ttps://www.milliyet.com.tr/cocuk/z-kusagi-genclerin-dinamiklerini-degistirmeye-geliyor-1864431
• Prensky, Marc. “Digital Natives, Digital Immigrants Part 2: Do They Really Think Differently?” On the horizon.
• Prensky, Marc. “H. Sapiens Digital: From Digital Immigrants and Digital Natives to Digital Wisdom”. Innovate: Journal of Online Education 5/3 (2009).
• Sarıoğlu, Elif Başak. Y’leri Anla, Değiştirme: Kurumsal Hayatta Milenyum Kuşağı ve İletişim. Hümanist Kitap, 2018.
• Selçuk, Mualla. Camilerde Yetişkinlere Yönelik Din Eğitimi Çalışmaları. Eskişehir: Açıköğretim Fakültesi Yayınları, 2002.
• Singh, Amarendra P. - Dangmei, Jianguanglung. “Understanding the Generation Z: The Future Workforce”. South-Asian Journal of Multidisciplinary Studies 3/3 (2016), 1-5.
• Swanzen, Rika. “Facing the Generation Chasm: The Parenting and Teaching of Generations Y and Z”. International Journal of Child, Youth and Family Studies 9/2 (2018), 125-150.
• Şen, Ziya. “Camilerde Okunan Hutbelerin Mevcut Durumunun Değerlendirilmesi Ve Daha Mükemmel Hale Gelmesi İçin Bazı Teklifler”. 1. Din Hizmetleri Sempozyumu. 1/493-504. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008. https://isamveri.org/pdfdrg/D182236/2008/2008_SENZ.pdf
• Tan, Zeki. “Hutbe Dilinin Yeniden İnşası”. Uluslararası Din ve Dil Sempozyumu. 157-170. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Taşan, Yusuf. Dini Tebliğde Hutbe’nin Yeri Ve Hz. Peygamber’in Hutbe Tarzı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Topuz, Aslı. “Yaygın Di̇n Eği̇ti̇mi̇ Faali̇yetleri̇ni̇n Z Kuşağının İlgi̇ Ve İhti̇yaçları Açısından Değerlendi̇ri̇lmesi̇ (Di̇yanet İşleri̇ Başkanlığı Örneği)”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 46/2 (2023), 127-155.
• Tosun, Cemal. Din Eğitimi Bilimine Giriş. Ankara, 4. Basım, 2010.
• Tosun, Cemal. Din ve Kimlik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Tuncer, M Umut. “Ağ Toplumunun Çocukları: Z Kuşağının Ki̇şi̇lerarasi İleti̇şi̇m Becerilerinin Çok Boyutlu Analizi”. Atatürk İletişim Dergisi 10 (2016), 33-45.
• Türk, Aycan. Y Kuşağı. İstanbul: Kafekültür Yayıncılık, 2017.
• Twenge, Jean M. Ben Nesli. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2013.
• Twenge, Jean M. İ Gen: Why Today’s Super-Connected Kids Are Growing up Less Rebellious, More Tolerant, Less Happy- and Completely Unprepare for Adulthoo and What That Means for the Rest of Us. New York: Atrua Books, 2017.
• Twenge, Jean M. İ Nesli. İstanbul: Kaknus Yayınları, 2018.
• Ürün, Nurettin. Erken Cumhuriyet Döneminde Dinin Merkezileşmesine Bir Örnek:cuma Hutbeleri. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Vural, Ahmet. 2010-2012 Yıllarında Okunan Hutbelerin Tahlili (Kilis İli Örneği). Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Yaşar, Mehmet. Günümüz Cuma Hutbelerinin Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Yaşaroğlu, M. Kamil. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbe Hizmetlerine Genel Bir Bakış”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2016), 93-107.
• Yıldırım, Ali - Şimşek, Hasan. Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 7. Basım, 2008.
• Yılmaz, Hüseyin. Camilerin Eğitim Fonksiyonu. İstanbul: Dem Yayınları, 2005.
• Yılmaz, Hüseyin. “Yaygın Din Eğitimi Kurumları Ve Toplumsal Barış”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2001), 329-356.
• Zengin, Halise Kader. “Son Dönem Cumhuriyet Hutbelerinin İçerik Analizi (2003-2011 Yılları Arası)”. Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu II. 121-147. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• DİB 1989 Yılı İstatistikleri. Ankara: DİB APK Daire Başkanlığı, 1989.
• DİB 1997 Yılı İstatistikleri. Ankara: DİB APK Daire Başkanlığı, 1998.