Smuggling of Ancient Artifacts and the Background of the First Official Archaeological Excavation in Samsun During the Late Ottoman Period

Year 2025, Volume: 6 Issue: 1, 99 - 120

Ali Emre İşlek , Michael Deniz Yılmaz

https://doi.org/10.48139/aybukulliye.1512751

Abstract

During the late Ottoman Period when the Ottoman State was facing political and financial difficulties individuals from other nations such as wanderers, researchers, diplomats and even missionaries engaged in activities to enrich the museums in their states with the ancient artifacts from the ancient settlements within the vast area under the Ottoman State. The Black Sea settlements including Samsun has taken its share from such activities. The first developments related to ancient artifacts began in the 1870’s and increased in the following years. With Samsun being integrated into the international seafaring in Black Sea, Samsun became a hub for smuggling ancient artifacts which were discovered by illegal excavations in various places. With the increase of the search and trade of ancient artifacts, complaints were made and with the increasing complaints Müze-i Hümayun director Halil Edhem Bey in order to investigate the complaints and to determine precautions visited Samsun in 1906. Following Halil Edhem Bey’s visit, within the same year Theodor Macridy Bey was tasked to excavate in the vicinity of Akalan Village, which became the first official excavation in Samsun.
In this work, information gained from Ottoman archives, memoirs and research publications were used with the developments constituting the topic in order to present a historical background for the developlments related to ancient artifact smuggling in Samsun and its vicinity, as well as to draw attention to the circumstances in which first offical archaeological excavations were begun.

Keywords

Samsun, Ancient Artifacts, Illegal Excavation, Halil Edhem Bey, Theodor Macridy Bey

Osmanlı Son Dönemi’nde Samsun’da Eski Eser Kaçakçılığı ve İlk Resmi Arkeolojik Kazının Tarihsel Zemini

Abstract

Osmanlı Devleti’nin siyasi ve mali zorluklarla yüzleştiği son dönemlerinde diğer devletlere mensup gezgin, araştırmacı, diplomat ve hatta misyoner gibi kişilerin Osmanlı Devleti egemenliğindeki çok geniş bir alanda bulunan eski yerleşim yerlerindeki eski eserleri ülkelerindeki müzelere kazandırmak amacıyla faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu faaliyetlerden Karadeniz kıyı kentleri ve bu çalışmanın konusunu teşkil eden Samsun da nasibini almıştır. Eski eser konusunda ilk gelişmeler 1870’li senelerde başlamış ve yıllar içinde artan bir ivmeyle devam etmiştir. Samsun, 19. yüzyılda Karadeniz’deki uluslararası taşımacılığa entegre olmasıyla başka bölgelerde kaçak kazılarla bulunan eski eserlerin çeşitli yerlere gönderilmesinde de bir merkez konumuna gelmiştir. Eski eserlerin aranmasına ve ticaretine dair bu gelişmeler, beraberinde şikayetleri de getirmiş ve artan şikayetleri yerinde incelemek ve alınabilecek tedbirleri belirlemek amacıyla Müze-i Hümayun müdürü Halil Edhem Bey 1906 senesinde Samsun’a gelmiştir. Halil Edhem Bey’in Samsun ziyareti sonrasında Theodor Makridi Bey aynı sene içinde görevlendirilerek Akalan Köyü civarında gerçekleştirdiği kazı ile Samsun’da, Osmanlı Dönemi’ndeki ilk ruhsatlı kazı gerçekleştirilmiştir.
Bu çalışmada, Osmanlı arşivleri, hatırat ve araştırma yayınlarından elde edilen bilgiler ile konuyu teşkil eden gelişmeler çerçevesinde Samsun ve çevresinde eski eser kaçakçılığına dair hangi gelişmelerin yaşandığına dair bir tarihsel arka plan sunmak ve ilk ruhsatlı arkeolojik kazıların hangi şartlar dahilinde başladığına dikkat çekmek amaçlanmaktadır.

Keywords

Samsun, Asar-ı Atika, Kaçak Kazı, Halil Edhem Bey, Theodor Makridi Bey

References

• Akarca, H. D. (2016). İlmî İşgal: Birinci Cihan Harbi’nde Rus Bilim Adamlarının Trabzon ve Civarında Gerçekleştirdikleri Arkeolojik Faaliyetler. V. Usta (Ed.). Doğu Karadeniz’de Rus İşgali ve Muhacirlik içinde (251-262. ss.), Serander Yayınevi.
• Akkaya, M. (1993). Amisos Antik Kenti Kurtarma Kazısı. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, (III), 207-218.
• Akyüz, U., Kolağasıoğlu, M., & Şirin , O. A. (2011). Samsun İli, Atakum İlçesi, Çakalca (Karadoğan Höyük) Kurupelit Kurtarma Kazısı 2009. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sonuçları, (19), 117-134.
• Alkım, U. B. (1973). İslâhiye ve Samsun Bölgesinde 1972 Dönemi Çalışmaları. Belleten, XXXVII(147), 435-438.
• Alkım, U. B. (1974). Tilmen Höyük ve Samsun Bölgesi Çalışmaları 1972. Türk Arkeoloji Dergisi, 21(2), 23-28.
• Anderson, J. G. C. (1903). Studia Pontica I: A Journey of Exploration in Pontus. H. Lamertin.
• Atasoy, S. (1997). Amisos: Karadeniz Kıyısında Antik Bir Kent. TOFED.
• Åkerström, Å. (1966). Die Architektonischen Terrakotten Kleinasiens. CWK Gleerup.
• Bailey, D. M. (1975). A Catalogue of the Lamps in the British Museum I: Greek, Hellenistic and Early Roman Pottery Lamps. British Museum Publications.
• Barchard, D. (2006). The fearless and Self-Reliant Servant: The life and Career of Sir Alfred Biliotti (1833–1915): An Italian Levantine in British Service. Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici, (XLVIII), 5-53.
• Bayraktar, K. (2011). Arkeolog, Bankacı, Casus, Sefir: Austen Henry Layard ve Osmanlı Coğrafyası. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, XII(1), 281-302.
• Belli, O. (2017). I. Dünya Savaşı Sırasında Rusların Van Kalesi’nde Yapmış Olduğu Arkeolojik Kazılar ve Rusya’ya Kaçırılan Tarihi Eserler. Uluslararası Birinci Dünya Savaşı’nın 100. Yılı Bildiriler Kitabı II içinde (439-462 ss.), Türk Tarih Kurumu.
• Bilgi, Ö., Atasoy, S., Dönmez, Ş., & Summerer, L. (2002). Samsun (Amisos) Bölgesinin Kültürel Gelişimi Projesi ile İlgili Yüzey Araştırması 2000. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 19(1), 279-296.
• Bilgi, Ö., Atasoy, S., Dönmez, Ş., & Ulugergerli, E. U (2004a). Samsun İli 2001 Dönemi Yüzey Araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 21(1), 87-96.
• Bilgi, Ö., Atasoy, S., Dönmez, Ş., & Summerer, L. (2004b). Samsun (Amisos) Bölgesinin Kültürel Gelişimi Projesi. Belleten, LVIII(252), 387-402.
• Bilgi, Ö., Atasoy, S., Gökçe, F., & Dönmez, Ş. (2003). 2001 Yılı Samsun İli Yüzey Araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 20(2), 41-50.
• Bilgi, Ö., Dönmez, Ş., & Ulugergerli, E. U. (2005). Samsun İli 2003 Dönemi Yüzey Araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 22(1), 115-124.
• Cinoğlu, U. (2002). Türk Arkeolojisinde Theodor Makridi. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Cumont, F. & Cumont, E. (1906). Studia Pontica II: Voyage D’exploration Archéologique Dans le Pont et la Petite Arménie. H. Lamertin.
• Çal, H. (1997). Osmanlı Devleti’nde Asar-ı Atika Nizamnameleri. Vakıflar Dergisi, (XXXVI), 391-400.
• Çelik, Z. (2016). Asar-ı Atika: Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeoloji Siyaseti. Koç Üniversitesi Yayınları.
• Dönmez, Ş. (1999). Sinop-Samsun-Amasya İlleri Yüzey Araştırması 1997. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 17(II), 513-536.
• Dönmez, Ş. (2000). Orta Karadeniz Bölgesi Yüzey Araştırması. O. Belli (Ed.), Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi içinde (330-334 ss.), İstanbul Üniversitesi.
• Dönmez, Ş. (2004). Akalan Hakkında Yeni Gözlemler. Anadolu Araştırmaları, 17(1), 67-91.
• Dönmez, Ş. (2005). Akalan ve Yakın Çevresi Yüzey Araştırması-2004. Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler, (19), 16-17.
• Dönmez, Ş. & Ulugergerli, E. U. (2008). Geopgysical Research at Akalan. Ancient West & East, (7), 249-264.
• Dönmez, Ş. & Ulugergerli, E. U. (2010). Akalan Arkeolojeofizik Araştırmaları. Anadolu Araştırmaları/Jahrbuch für Kleinasiatische Forschung, XIX(1), 13-40.
• Eldem, E. (2010). An Ottoman Archaeologist Caught Between Two Worlds: Osman Hamdi Bey (1842-1910). D. Shankland (Ed.). Archaeology, Anthropology and Heritage in the Balkans and Anatolia: The Life and Times of F.W. Hasluck, 1878-1920 içinde (121-149 ss.), Gorgias Press.
• Eldem, E. (2022). Huzurlu Bir İlgisizlikten Sıkıntılı Bir Kaygıya: Osmanlıların Gözünde Eski Eserler (1799-1869). Z. Bahrani, Z. Çelik & E. Eldem (Ed.). Geçmişe Hücum: Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeolojinin Öyküsü 1753-1914 içinde (243-281 ss.), SALT Yayınevi.
• Ertugrul, Ö. & Atasoy, S. (1998). 1996 Amisos Kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı, XIX(II), 523-530.
• Eyice, S. (1995). Halil Ethem Eldem. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (18-21. ss), 11, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• French, D. (1991). The Iron Age in the Black Sea. Thraica Pontica, (IV), 237-240.
• Görgülü, U. & Özbey, S. Ö. (2024). Cumhuriyet’in 100. Yılında Türkiye Arkeolojisi. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, (87), 50-69.
• Gür, B. (2021). Smyrna’dan Batı Dünyasına: Dünya Müzelerinin Oluşumunda İzmir’in Arkeolojik Mirası. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Karaduman, H. (2004). Belgelerle İlk Türk Asar-ı Atika Nizamnamesi. Belgeler, 25(29), s.73-92.
• Kızıltan, Z. (1992). Samsun Bölgesi Yüzey Araştırmaları 1971-1977. Belleten, LVI(215), 213-241.
• Koşay, H. Z., Orgun, M. E. Z., Bayram, S. & Tan, E. (2013). Osmanlı İmparaorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Çağlarında Türk Kazı Tarihi II. Türk Tarih Kurumu.
• Kökten, İ. K. (1945). Kuzey-Doğu Anadolu Prehistoryasında Bayburt Çevresinin Yeri. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, III(5), 465-486.
• Kuruloğlu, F. (2010). Osmanlı Devleti’nde Müzecilik. Tarih Okulu Dergisi, (VI), 45-61.
• Leper, R. (1904). Из Амиса (Самсуна). [=Amisos Yazıtları]. Известия Русского Археологического института в Константинополе [=Konstantinoppolis Rus Arkeoloji Enstitüsü Haberleri], (IX), 249-260.
• Leper, R. (1908). Экскурсия в Самсун. [=Samsun’a Gezi]. Известия Русского Археологического института в Константинополе [=Konstantinoppolis Rus Arkeoloji Enstitüsü Haberleri], (XIII), 312-316.
• Macridy, T. (1907). Une Citadelle Archaïque du Pont: Foilees du Musée Impérial Ottoman. Mitteilungen der Vorderasiatischen Gesellschaft, (4), 167-175.
• Mahmuzlu. E. (2017). The Transformation of Merchantile Shipping in Eastern Anatolian Black Sea Ports Between 1834-1914. E. Eldem, S. Laiou, & V. Kechriotis (Ed.). The Economic and Social Development of the Southern Black Sea Cost and Hinterland Late 18th-Beginning of the 20th Century içinde (123-156 ss.), Ionian University Press.
• Muşmal, H. & Gümüş, H. (2021). Türkiye’de Müzecilik (1839-1938). Selenge Yayınları.
• Muşmal, H. & Gümüş, H. (2022). Türkiye’de Eski Eser Kaçakçılığı (1839-1938). Palet Yayınları.
• Özdoğan, M. (2022). 50 Soruda Arkeoloji. Bilim ve Gelecek Kitaplığı.
• Özkan, S. (2019). Osmanlı Devleti’nde Arkeolojik Kazılar ve Müzecilik. Ege Üniversitesi Basım Evi.
• Özsait, M. (1990). Orta Karadeniz Bölgesi’nde Yeni Prehistorik Yerleşimler. B. Kodaman, J. L. Bacqué-Grammont, M. A. Ünal, & M. Özbalcı (Ed.). Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri II/I içinde (124-131 ss.), Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Özsait, M. (2004). 2002 Yılı Samsun-Amasya Yüzey Araştırmalarının İlk Sonuçları. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 21(2), 273-284.
• Papayorgiadis, H. (1906). Экскурсия по Анатолии. [=Anadolu Gezisi]. Известия Русского Археологического института в Константинополе [=Konstantinoppolis Rus Arkeoloji Enstitüsü Haberleri], (I), 25-29.
• Ritter, C. (1858). Die Erdkunde im Verhältniß zur Natur und zur Geschichte des Menschen, oder allgemeine vergleichende Geographie, als sichere Grundlage des Studiums und Unterrichts in physicalischen und historischen Wissenschaften: Drittes Buch, West-Asien. Ebrudt und Verlegt.
• Saatçi, M.B. (2021). Müze-i Hümâyun Müdürü Dr. Philip Anton Dethier’nin Osmanlı Maarif Nazırları Dönemindeki (1872-1881) Faaliyetleri Üzerine Bir Değerlendirme. Belgi Dergisi, (21), 459-482.
• Saka, Ö., Kadıoğlu, S., Dönmez, Ş., Gündoğdu, N. Y., Önal, K. M. Ulugergerli, & E. U. (2002). Akalan Kalesi’nde (Samsun) Yapılan Jeofizik Ön Çalışmaları ve Radar Ölçüm Örneği. S.D.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 6(1), 1-6.
• Samsun İl Özel İdaresi (2012). Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri. Samsun İl Özel İdaresi.
• Shaw, W. M. K. (2004). Osmanlı Müzeciliği: Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi. İletişim Yayınları. Serbestoğlu, İ. & Turan, A. (2013). Osmanlı Devleti’nde Modern Bir Okul Projesi: Müze-i Hümâyûn Mektebi. Gazi Akademik Bakış, 6(12), 157-172.
• Sönmez, A. (2020). Osman Hamdi Bey’in Sayda Kazısı ve Bu Kazının Müze-i Hümâyûn’un Gelişimine Etkisi. History Studies, 12(3), 765-788.
• Summerer, L. (2005). Griechische Tondächer im Kappadokischen Kontext: Die Architectuterrakotten aus Akalan. F. Fless & M. Treister (Ed.), Bilder und Objekte als Träger Kultureller Identität und Interkultureller Kommunikation im Schwarzmeergebiet: Kolloquium in Zschortau/Sachsen vom 13.2-15.2.2003 içinde (125-139 ss.), Verlag Marie Leidorf GmbH.
• Summerer, L. (2008). Indigenous Responses to Encounters with the Greeks in Northern Anatolia: The Reception of Architectural Terracottas in the Iron Age Settlements of the Halys Basin. P. Guldager Bilde, & J. Hjarl Petersen (Ed.). Meetings of Cultures in the Black Sea Region: Between Conflict and Coexistence içinde (263-286 ss.), Aarhus University Press.
• Summerer, L. (2015). Bulls and Men on the Mountaintop. Votive Terracottas from Çirişli Tepe (Central Black Sea). A. Muller & E. Laflı (Ed.). Figurines de terre cuite en Méditerranée grecque et romaine, Vol. 2: Iconographie et contextes [=Akdeniz Dünyası’nda Yunan ve Roma Pişmiş Toprak Figürinler, Cilt 2: İkonografi ve bağlamları] içinde (571-586 ss.), Presses Universitaires du Septentrion.
• Şahin, B. (2023). Samsun’da Osmanlı Dönemi Âsâr-ı Atîka Araştırmaları (1863-1911). Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 17(35), 121-145.
• Şahin, G. (2007). Avrupalıların Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle İlgili İzlenimleri ve Osmanlı Müzeciliği. Tarih Araştırmaları Dergisi, 26(42), 101-125.
• Şahin, G. (2021).Osmanlı Devleti ile Yunan Krallığı Arasında Yaşanan Eski Eser (Âsâr-ı Atîka) Rekabeti ve Avrupalı Devletlerin Rolü (1821-1914). Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, V(Özel Sayı “Türk Yunan İlişkileri”), 117-137.
• Şimşek, F. & Dinç, G. (2009). XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Eski Eser Anlayışının Doğuşu ve Bu Alanda Uygulanan Politikalar. Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(16), 101-127.
• Şirin, O. A. & Kolağasıoğlu, M. (2016). Çakalca-Karadoğan Höyüğü: Arkaik Dönemde Amisos ve Kybele Kültü. SAMTAR.
• Şirin, O. A. (2020). Çakalca-Karadoğan Höyüğü Kurtarma Kazısı: Amisos’ta Miletos Kolonizasyonuna Dair Buluntular. Amisos, 5(9), 513-551.
• Türker, A. (2016). Samsun Bölgesi Arkeolojik Yüzey Araştırması 2015 Yılı Çalışmaları Sonuç Raporu: Atakum Lokalitesi ve Kültürel Mirasını Koruma Önerileri. B. Şişman (Ed.). Atakum’a Akademik Bir Bakış: Yeni Atakum içinde (27-44 ss.), Atakum Belediyesi.
• Türker, A. (2017a). Samsun Bölgesi Arkeolojik Yüzey Araştırması 2015 Yılı Çalışmaları: İlkadım ve Canik Lokaliteleri. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 34(1), 391-416.
• Türker, A. (2017b). Samsun Bölgesi 2016 Yılı Prehistorik ve Protohistorik Dönem Arkeolojik Yüzey Araştırması Sonuç Raporu. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 35(1), 117-146.
• Türker, A. & Tırıl-Özbilgin, C. G. (2022). Samsun Kıyı Kesimi 2019 Yılı Arkeolojik Yüzey Araştırması Raporu. C. Keskin (Ed.). 2019-2020 Yılı Yüzey Araştırmaları, I içinde (193-210 ss.), Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Usta, V. (2014). Tanıkların Kaleminden Rus İşgalinden Sonra Trabzon’un Durumu. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 17(17), 135-172.
• Ünan, S. (2010). Samsun ve Çevresi Mezar Tipleri ve Ölü Gömme Adetleri (MÖ. III. Bin - MS IV. YY.). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• von der Osten, H. H. (1929). Explorations in Central Anatolia Season of 1926. University of Chicago Press.
• Yılmaz, M. D. (2024a). Akalan Kalesi ve Çevresi (Samsun) Arkeolojik Yüzey Araştırması: 2022 Sezonu. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 39(2), 599-612.
• Yılmaz, M. D. (2024b). Recent Archaic Period Decorated Architectural Terracotta Finds from Akalan Citadel (Discovered During the 2022-2023 Research Campaigns). Arheologia, (4), 86-103.
• Yılmaz, M. D. (Baskıda). Akalan Kalesi ve Çevresi (Samsun) Arkeolojik Yüzey Araştırması: 2023 Sezonu. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 40
• Yılmaz, Y. (2015). Anadolu’nun Gözyaşları: Yurtdışına Götürülmüş Tarihi Eserlerimiz. YEM Yayınları.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• Arkeoloji Müzesi (MÜZ.ARK.) Nr. 12-35,12-50, 12-68, 12-72, 18-23, 18-26, 35-51.
• Dahiliye Nezâreti- İdârî Kalemi (DH.İD.) Nr. 28-40.
• Dahiliye Nezâreti- Mektubî Kalemi (DH.MKT.) Nr. 1892-58, 1934-116, 2191-63, 2210-21.
• Hariciye Nezâreti- İdare (HR.İD.) Nr. 2031-11.
• Hariciye Nezâreti- Mektubî Kalemi (HR.MKT.) Nr. 550-19.
• Hariciye Nezâreti- Tahrirat (HR.TH.) Nr.691-2, 131-27.
• İrâdeler- Maarif (İ.MF.) Nr. 12-27.
• İrâde Meclis-i Vâlâ (İ.MVL.) Nr. 497-22489.
• Maarif Nezâreti- Mektubî Kalemi (MF.MKT.) Nr. 17-93, 41-86, 44-2, 45-31, 46-58, 149-119, 180-122, 185-57, 557-47, 928-57.
• Yıldız Sarayı- Hususî Maruzat (Y.A.HUS.) Nr. 286-38.