Geç Dönem Osmanlı Devleti’nde Şirketleşme: Uhuvvet-i Osmaniye Halı Anonim Şirketi Örneği

Year 2025, Volume: 6 Issue: 1, 19 - 40

Emrah Yılmaz

https://doi.org/10.48139/aybukulliye.1574998

Abstract

Şirketleşme, ekonomik faaliyetlerin hacim ve yoğunluğu ile sermaye birikimine bağlı olarak daha çok Batı Avrupa ülkelerinde ve özellikle de 17. yy’dan itibaren İngiltere, Fransa ve Hollanda gibi ülkelerde gelişme göstermiştir. Bu olgunun kıta Avrupa’sında yaygınlık kazanması şirketleşme için hukuki ve sosyal politikaların gelişmesini beraberinde getirmiştir. Avrupa’da erken modern dönemlerden itibaren görülen şirketleşme olgusu Osmanlı coğrafyasında farklı bir yol izlemiş ve adına Mudarebe denilen daha çok bir emek ve sermaye ortaklığı şeklinde ifade edilebilecek bir süreç izlemiştir. Mudarebe sistemi klasik dönemde uygulanmakla birlikte devletin modernleşme sürecine girdiği ve yeni bir ekonomi politik izlemeye başladığı 19. yüzyılda şirketleşme daha farklı ve pratik bir yol izlemiştir. Bu yeni dönemde başta Tanzimat bürokratları olmak üzere şirketleşmenin önemine vurgu yapılmış ve Şirket-i Hayriye ile Ziraat Bankası’yla bu süreç somutlaşmıştır. Osmanlı Devleti’nde gerçek anlamda şirketleşme II. Meşrutiyet’le birlikte hız kazanırken bu dönemde sermaye birikimi artan Müslüman – Türk orta sınıf şirketleşme yönünde ciddi bir çaba göstermiştir. Bu çabanın sonucu olarak, I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar ticari şirket olarak addedilen anonim şirket sayısında önemli bir artış yaşanmıştır. Araştırmamız, II. Meşrutiyet’in şirketleşme pratiği ve izlenen ekonomik modeller üzerinde durarak bu dönemde milli bir şirket vasfına sahip olan Uhuvvet –i Osmaniye Halı Anonim Şirketi örneğinden yola çıkarak dönemin şirketleşme olgusunu ve bunun etkilerini araştırmaya çalışacaktır.

Keywords

Şirketleşme, İttihat ve Terakki, II. Meşrutiyet, Anonim Şirketler

Ethical Statement

Araştırmanın yürütülmesi ve yazım aşamasında bilimsel etik ilkelere uyulmuştur.

Supporting Institution

Destekleyen herhangi bir kurum yoktur.

An Evaluation On Corporatisation in the Late Ottoman State

Abstract

Depending on the volume and intensity of economic activities and capital accumulation, corporatisation has developed mostly in Western European countries, especially in countries such as England, France and the Netherlands since the 17th century. The prevalence of this phenomenon in continental Europe has led to the development of legal and social policies for incorporation. The phenomenon of corporatisation, which has been observed in Europe since the early modern period, followed a different path in the Ottoman geography and followed a process called Mudarebe, which can be expressed as a partnership between labour and capital. Although the Mudarebe system was applied in the classical period, in the 19th century, when the state entered the process of modernisation and started to follow a new economic policy, corporatisation followed a different and more practical path. In this new period, the importance of corporatisation was emphasised, especially by the Tanzimat bureaucrats, and this process was concretised with Şirket-i Hayriye and Ziraat Bank. While real corporatisation in the Ottoman Empire gained momentum with the Second Constitutional Monarchy, the Muslim-Turkish middle class, whose capital accumulation increased in this period, made a serious effort towards corporatisation. As a result of this effort, there was a significant increase in the number of joint stock companies, which were considered as commercial companies, until the end of World War I. Our research will focus on the corporatisation practice of the Second Constitutional Era and the economic models followed, and will try to investigate the corporatisation phenomenon of the period and its effects based on the example of Uhuvvet -i Osmaniye Carpet Joint Stock Company, which had the characteristics of a national company in this period.

Keywords

Corporatisation, Committee of Union and Progress, Second Constitutional Era, Joint Stock Companies

References

• Kaynakça Arşivler
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• BOA. A.} DVN. MKL. 62/6, H. 07/02/1325.
• BOA. BEO. 3580/268436, H. 02/06/1327.
• BOA. İ. DH. 221/13077, H. 20/11/1266; 227/13579, H. 09/03/1267; 228/13691, H. 09/04/1267.
• BOA. İ. DUİT. 120/5, H. 20/05/1327.
• BOA. MV. 227/98, H. 14/05/1330; 236/78, H. 17/10/1332.
• BOA. ŞD. 1189/29, H. 01/06/1307; 86/28, H. 21/07/1327; 1234/19, H. 13/05/1330.
• BOA. Y. A. RES. 42/21, H. 25/08/1305.
• Yayımlanmış Eserler
• A. Cevdet Paşa ( 1980). Ma’rûzât. (Yay. Haz: Y. Halaçoğlu), Çağrı Yayınları.
• A. Cevdet Paşa (2019). 19. Yüzyılda Osmanlı Devlet Yönetimi. (Yay. Haz: S. Ali Kahraman), I, Yeditepe Yayınları.
• Ahenk, (3254), 16 Safer 1325.
• Ahenk, (3257), 20 Safer 1325.
• Akyıldız, A. (2019). Osmanlı’da Ulaşımın Modernleşmesi. Timaş Yayınları.
• Annuaire Oriental, 1912.
• Anteplioğlu, D. (2022). Japonya’da Meiji dönemi toplumsal sınıflarda değişim. Journal of Turkic Civilization Studies, 3 (1), 52 – 62.
• Arslanlı, H. (1959). Anonim Şirketler I (Umumi Hükümler). İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Arslanlı, H. (1960). Kollektif ve Komandit Şirketler. Fakülteler Matbaası.
• Atasağun, Y. Saim (1939). Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası 1888 – 1939. Kenan Basımevi ve Klişe Fabrikası.
• Bayraktar, K. (2002). Osmanlı Bankası’nın kuruluşu, faaliyetleri ve Osmanlı Devleti’nin moratoryum ilanındaki yeri. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bayraktar, K. (2011). Osmanlı Bankası’nın merkez bankası fonksiyonu (1863 – 1875). Ekonomi Bilimleri Dergisi, 3 (1), 91 – 101.
• Bozkurt, G. (1996). Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi (Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839 – 1939). TTK Yayınları.
• Braudel, F. (2017). Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm XV. – XVIII. Yüzyıllar (Mübadele Oyunları). (Çev: M. Ali Kılıçbay), İmge Yayınları.
• Çakır, C. & Akkuş, Y. (2015). Osmanlı İstanbul’unda Ticaret. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi içinde ( 154 – 199. ss.), 6, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Çatak, Ş. (2024). Memleket sandıklarından menafi sandıklarına Ziraat Bankası ( 1863 – 1918). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü.
• Dereci, Ş. (2023). Osmanlı döneminde Ziraat Bankası’nın tarım dışı uygulamaları. Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 8 (1), 415- 458.
• Düstur, I. Tertip, C. I.
• Düstur, I. Tertip, C. VI.
• Eldem, E. (1999). Osmanlı Bankası Tarihi. (Çev: A. Berktay), Osmanlı Bankası Tarihi Araştırma Merkezi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Eroğlu, N. (2008). İttihatçıların Ünlü Maliye Nazırı Cavid Bey. Ötüken Neşriyat.
• Erol, S. Işık (2022). İslâm Ticaret Hukukunda Emek – Sermaye Şirketi: Mudâraba (İslami Bankacılık Perspektifinden). İksad Publishing House.
• Gedikli, F. (1998). Osmanlı Şirket Kültürü (XVI. – XVII. Yüzyıllarda Mudârebe Uygulaması). İz Yayıncılık.
• Gedikli, F. ( 1999). Osmanlı Şirketleri. Osmanlı Ansiklopedisi içinde ( 433 – 442. ss.), 3, Yeni Türkiye Yayınları.
• Genç, M. (2012). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. Ötüken Neşriyat.
• Gözübenli, B. (2000). İnan. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde ( 260 – 261. ss), 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Halka Doğru, (40), 9 Kanun-u Sani 1329.
• Hâtemi, H. ( 1979). Medeni Hukuk Tüzelkişileri I. Hukuk Fakültesi Yayınları.
• İnalcık, H. (2012). Tanzimat Nedir? Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde (29 – 56 ss), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karaman, D. (2001). Câvid Bey ve Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiye Mecmûası. Liberte Yayınları.
• Karasu, R. (2020). Ticaret Kanunu (Atatürk Dönemi). Atatürk Ansiklopedisi içinde, Erişim: 29/09/2024.
• Kolay, A. (2019). Anadolu’da İşletmeye Açılan İlk Demiryolu: İzmir – Kasaba Hattı ve Uzantıları ( 1863 – 1897). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Koraltürk, M. (1999). Osmanlı Devleti’nde Şirketleşme, İlk Anonim Şirket ve Borsanın Kuruluşu. Osmanlı Ansiklopedisi içinde, (443 – 448 ss.), 3, Yeni Türkiye Yayınları.
• Koraltürk, M. (2007). Şirket-i Hayriye (1851 – 1945). İDO Yayınları.
• Korkmaz, M. (2024). 1850 tarihli Ticaret Kanunu’nda ve Osmanlı hukuk literatüründe anonim şirketler ve bu şirketlerin tüzel kişiliği meselesi. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 73 (1), 555-91. https://doi.org/10.33629/auhfd.1330828.
• Levant Trade Review, 2, (1), Haziran 1912.
• Ortaylı, İ. (2012). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. Timaş Yayınları.
• Osman Nuri (1922). Mecelle-i Umûr-ı Belediyye. C. I, Matbaa-i Osmaniye.
• Osmanlı Anonim Şirketleri. (2011). ( Yay. Haz: C. Yılmaz), Scala Yayıncılık.
• Pech, E. (1911). Manuel des Sociétés Anonymes, Fonctionnant en Turquie. Gérard Fréres.
• Pollard, S. (1992). Peaceful Conquest (The industrialization of Europe 1760 – 1970). Oxford University Press.
• Quataert, D. (1975). Dilemma of development: the agricultural bank and agricultural reform in Ottoman Turkey, 1888-1908. International Journal of Middle East Studies, 6 (2), 210 – 227.
• Sayar, A. Güner (2013). Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması ( Klasik Dönem’den II. Abdülhamid’e). Ötüken Neşriyat.
• Sırat-ı Müstakim, (11), 10 Şevval 1326.
• Toprak, Z. (2012). Türkiye’de Milli İktisat ( 1908 – 1918). Doğan Kitap.
• Ticaret ve Ziraat Nezareti 1329 – 1331 Seneleri Sanayi – i İstatistiki. (1333). Matbaa –i Amire.
• Ticaret ve Ziraat Nezareti, Memalik-i Osmaniye’de Osmanlı Anonim Şirketleri (1334). Hukuk Matbaası.
• Ulum-i İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası, (4), 15 Mart 1325.
• Vakit, (323), 7 Zilhicce 1336.
• Yeni Mecmua, (43), 9 Mayıs 1918.
• Yılmaz, E. (2023a). Osmanlı Devleti’nde yabancı şirketlerin hukuki statüleri ve tüzel kişilikleri: The Oriental Carpet Manufacturers Ltd örneği. Türk Hukuk Tarihi Sempozyumu Bildirileri Kitabı (25 – 27 Ekim 2021) içinde (891 – 928 ss.), Türkiye Adalet Akademisi Yayınları.
• Yılmaz, E. (2023). Bir Zamanlar Anadolu’da Halı Dokumak: Şark Halı Kumpanyası/ The Oriental Carpet Manufacturers Ltd ( 1907 – 1914). Paradigma Akademi Yayınları.