Osmanlı Muhacir Politikalarının Taşra Uygulamaları Bağlamında Kırım ve Kafkasya Göçleri: 1860-1866 Yıllarında Gelibolu Sancağı Örneği

Year 2025, Volume: 6 Issue: 3, 410 - 434

Mehmet Çetinkaya

https://doi.org/10.48139/aybukulliye.1713240

Abstract

Osmanlı Devleti, 1860’larda yoğun göç dalgasıyla karşı karşıya kalmış ve sınırlı kaynaklarla muhacirleri iskân etme, sağlıklarını koruma, temel ihtiyaçlarını karşılama ve üretken bireyler haline getirme çabası göstermiştir. Göçmenlerin iskân bölgelerine sevkleri, iskân alanlarının belirlenmesi, barınma koşullarının sağlanması, mali ve ayni yardımların temini gibi meseleler merkez-taşra iş birliğini gerekli kılmıştır. Osmanlı arşiv belgelerinden kapsamlı bir şekilde yararlanan bu çalışmada, 1860-1866 yılları arasında Gelibolu’da göç ve yerleşim politikalarının yerel olarak nasıl deneyimlendiğini ortaya koymak için mikro-tarihsel bir yaklaşım kullanılmaktadır. İdari yazışmalara, teftiş raporlarına ve dilekçelere odaklanarak, Osmanlı göç yönetiminin tarih yazımına özgün bir katkı sunarak, merkezi politikalar ile taşra gerçeklikleri arasındaki gerilimleri ortaya koymak amaçlanmaktadır. Gelibolu sancağında muhacirler kimi zaman toplu, kimi zaman dağınık şekilde farklı kaza ve köylere yerleştirilmiştir. Yerleşim sürecinde karşılaşılan barınma, iaşe, ulaşım ve sağlık yetersizlikleri gibi sorunlar, farklı düzeylerde çözüm arayışlarını beraberinde getirmiştir. Halkla ilişkiler, yardımlaşma pratikleri ve sosyal uyum süreçleri bu göç dalgasının insani ve toplumsal boyutunu şekillendirmiştir. Devlet, zamanla muhacirlerin keyfi yer değiştirmelerini önlemek adına çeşitli yasal tedbirler almak zorunda kalmıştır. İdari çekişmelerin, yolsuzluk iddialarının ve kaynak sıkıntılarının damga vurduğu bu süreçte, Kırım ve Kafkasya’dan gelen yaklaşık 7.000’den fazla muhacirin yalnızca Gelibolu sancağına yerleştirildiği anlaşılmaktadır.

Keywords

Göç Tarihi , Kırım , Kafkasya , Muhacir , Gelibolu

Crimean and Caucasian Migrations in the Context of Provincial Implementation of Ottoman Immigrant Policies: The Case of the Sanjak of Gallipoli, 1860–1866"

Abstract

In the early 1860s, the Ottoman Empire faced a massive wave of Muslim immigration, primarily comprising Crimean Tatars and Circassians. Despite limited resources, the state aimed to resettle these immigrants, safeguard their health, meet their basic needs, and integrate them into society as productive members. This process required extensive coordination between central and local authorities. It involved immigrants’ transportation from Istanbul, identification of settlement areas, provision of housing, and allocation of financial and material aid. This study, drawing extensively on Ottoman archival documents, employs a micro-historical approach to explore how migration and settlement policies were locally experienced in Gallipoli between 1860 and 1866. By focusing on administrative correspondences, inspection reports, and petitions, it aims to make an original contribution to the historiography of Ottoman migration management by revealing the tensions between central policies and provincial realities. In the Sanjak of Gallipoli, immigrants were settled either collectively or dispersed across various districts and villages. However, problems such as inadequate shelter, food shortages, transportation difficulties, and public health challenges required urgent administrative interventions. Social integration and relations with local populations added further complexity to the process. Over time, the Ottoman state introduced legal measures to prevent unauthorized relocations and conducted inspections to monitor the settlement process. It is understood that over 7,000 immigrants from Crimea and the Caucasus were settled solely in the Sanjak of Gallipoli.

Keywords

Migration History , Crimea , Caucasus , Immigrant , Gallipoli

References

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Sadaret Sadaret Mektubi Kalemi Deavi Evrakı (A.MKT.DV). 189-7, H. 14/09/1277.
• Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM). 199-68, H. 27/04/1277; 199-74, H. 28/04/1277; 200-46, H. 07/05/1277; 200-85, H. 08/05/1277; 209-79, H. 10/08/1277; 232-33, H. 21/12/1277; 226-49, H. 09/01/1278; 231-60, H. 04/02/1278; 306-84, H. 16/02/1281; 308-87, H. 08/03/1281; 316-95, H. 06/06/1281; 315-61, 22/06/1281.
• Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala Evrakı (A.MKT.MVL). 123-41, H. 03/06/1277; 129-4, H. 18/12/1277.
• Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD). 327-35, H. 28/03/1277; 329-9, H. 14/04/1277; 330-22, H. 21/04/1277; 330-65, H. 23/04/1277; 333-32, H. 07/05/1277; 332-79, H. 12/05/1277; 334-99, H. 19/05/1277; 337-60, H. 16/06/1277; 365-58, H. 28/02/1278; 398-93, H. 07/08/1278.
• Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A.MKT.UM). 420-19, H. 25/01/1277; 420-51, H. 26/01/1277; 420-61, H. 26/01/1277; 435-93, H. 28/04/1277; 477-89, H. 04/05/1277; 491-16, H. 01/01/1278; 790-49, H. 15/02/1281; 794-46, H. 05/03/1281; 796-7, H. 06/03/1281; 812-77, H. 07/05/1281; 815-30, H. 08/06/1281.
• Cevdet Evkaf (C.EV). 490-24779, H. 21/10/1280.
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT). 560-52, H. 15/07/1283.
• İrade Dahiliye (İ.DH). 479-32201, H. 04/04/1278; 464-30949, H. 05/04.1277.
• İrade Meclis-i Vala (İ.MVL). 440-19523, H. 24/05/1277; 441-19586, H. 10/06/1277; 526-23636, H. 28/07/1280.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS). 28-1220, H. 17/12/1280.
• Maliye Masraf Defteri (ML.MSF.d). 16913, H. 22/10/1279; 16966, H. 25/01/1280; 17038, H. 27/03/1280; 17139, H. 29/06/1280.
• Meclis-i Vala Evrakı (MVL). 320-61, H. 07/06/1274; 387-9, H. 17/10/1278; 962-19, H. 04/11/1279; 498-99, H. 05/02/1283; 500-77, H. 13/02/1283; 508-41, H. 08/06/1283; 508-75, H. 16/06/1283; 694-77, H. 02/08/1281; 1017-38, H. 22/03/1281.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Çiçek, N. (2009). Talihsiz Çerkeslere İngiliz peksimeti: İngiliz arşiv belgelerinde Büyük Çerkes Göçü (Şubat 1864-Mayıs 1865). Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 64 (1), 75–92.
• Demirtaş, M. (2011). Osmanlıya Gelen Kırım ve Kafkasya Göçmenlerinin Sorunları. Bilig, 52, 17-44.
• Dündar, F. (2021). Hicret, dîn ü devlet: Osmanlı göç politikası (1856-1908). İletişim Yayınları.
• Erdem, U. (2018). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Muhacir Komisyonları ve Faaliyetleri (1860-1923). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eren, A. C. (1966). Türkiye’de Göç ve Göçmen Meseleleri Tanzimat Devri İlk Kurulan Göçmen Komisyonu Çıkarılan Tüzükler. Nurgök Matbaası.
• Göktepe, R. (2007). Kırım Savaşı sonrası Osmanlı basınında Kafkasya ve Kırım göçleri (Yüksek lisans tezi), Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gurulkan, K., Çınar, A. O., Genç, Y. İ., & Demirbaş, U. (Ed.). (2012). Osmanlı Belgelerinde Kafkasya göçleri (Cilt 1). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Habiçoğlu, B. (1993). Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler. Nart Yayıncılık.
• İpek. N. (1999), Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), Türk Tarih Kurumu Yayınları. Karal, E. Z. (2011). Osmanlı tarihi (Cilt 7). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karataş, Ö. (2012). 19. yüzyılda Balkanlarda Kafkas muhacirlerinin iskânı. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 12 (2), 355-384.
• Karataş, Ö. (2013). 19. yüzyılda Anadolu’da Çerkes göçmenlerinin iskânları sırasında karşılaştıkları sorunlar: Uzunyayla örneği. Karadeniz Araştırmaları, 36, 75-90.
• Karpat, K. H. (2010). Osmanlı’dan günümüze etnik yapılanma ve göçler. (B. Tırnakçı Çev.), Timaş Yayınları. Küçük, B. (2018). Biga kazasında muhacir yerleşimleri ve yaşanan sorunlar (1856–1910) (Yüksek lisans tezi), Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• McCarthy, J. (2018). Ölüm ve sürgün: Osmanlı Müslümanlarının etnik kıyımı (1821–1922) (F. Sarıkaya, Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Polat, H. (2022). XIX. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin muhacirleri devlet çiftliklerine iskânı. Vakanüvis - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 7 (Özel Sayı: Dr. Mahmut Kırkpınar’a Armağan), 1788-1817.
• Pul, A. (2011). Trabzon ve Samsun limanları üzerinden Kafkasya muhacirlerinin iskânı (1860–1864). Sürgün 21 Mayıs 1864 içinde (181-208 ss.), Kafkas Araştırmaları Kültür ve Dayanışma Vakfı.
• Sağlam, N. (2017). Arşiv Belgelerine Göre Canik’te Çerkes Muhacirler ve İskânları. Osman Köse (Ed.), Geçmişten Günümüze Göç – II içinde (1357-1375 ss.). Samsun.
• Tepekaya, M. (2006). 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Kırım ve Kafkasya’dan Göç Hareketleri ve Saruhan (Manisa) Sancağı’na Göçler, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 4 (2), s. 463-480.
• Saydam, A. (1997). Kırım ve Kafkasya’dan göçler 1856–1876. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Saydam, A. (2014). Soykırımdan kaçış: Cebel-i Elsine’den Memâlik-i Mahrûsa’ya. M. Hacısalihoğlu (Ed.), 1864 Kafkas tehciri: Kafkaslarda Rus kolonizasyonu, savaş ve sürgün içinde (71-115 ss.). Balkar & IRCICA.
• Taşcan, A. (2021). XIX. yüzyıl sonlarında Edirne Vilâyeti’nin idari, iktisadi ve sosyal tarihinden bir kesit (826 numaralı Ayniyat Defteri kayıtlarına göre). Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, 10 (1), 267-306.
• Temizkan, A. (2010). Kuzey Kafkasya’da Müridizmin Kurumsallaşması ve Gazavat. Karadeniz Araştırmaları, 25 (25), 77-92.
• Tiryaki, K. (2020). Osmanlı Devleti’nde Muhacirîn-i İslamiyenin iskânı: Problemler ve çözüm çabaları (1850–1900). (Yayımlanmamış doktora tezi). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akyüz Orat, J. (2008). Göç yollarında Kafkaslar’dan Anadolu’ya göç hareketleri. Bilig, (46), 37-56.
• Yılmaz, M. (1999). XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin muhaciri iskan politikası. Osmanlı (Cilt 4) içinde (587-602 ss.). Yeni Türkiye Yayınları.
• Yılmazel, A. F. (2000). 19. yüzyılda Kafkasya'dan Osmanlı topraklarına göç ve iskân hareketleri. (Yüksek lisans tezi). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yüca, Ş. (2020). Tanzimat dönemi göç yönetimi. (Yüksek lisans tezi). İstanbul: Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.