MEHMET AKİF'İN SIRAT-I MÜSTAKİM DERGİSİ VE BUHARA'DA CEDİTÇİLİK

Yıl 2021, Sayı: 108, 9 - 24, 30.12.2021

Zaynabidin Abdirashidov

Öz

Müslüman dünyasında yeni fikirler, islah, yenileşme ve diğer yeni eğilimler basın aracılığıyla yayıldı. Buhara'da Müslüman basını en azından 19. yüzyılın 80'li yıllarının ortalarında baş gösterdi. Hindistan ve Mısır'da yayınlanan Hablulmatin, Chehrenema gibi Farsça gazete ve dergiler, çoğunlukla Buhara'ya girdi. Ayrıca Osmanlı İmparatorluğu ve Rusya‘nın Türkçe konuşan Müslüman basını arasında da yaygın hale gelmişti. Bu yayınlar arasında İsmail Gaspıralı'nın Tercüman, Fatiḥ Kerimî'nin Vakit, Mehmet Akif'in Ṣıratı Müstaqim dergileri öne çıkmaktadır.
2. Meşrutiyet‘ten sonra ortaya çıkan Türk basını, Türkistan Müslümanlarının sosyo-politik ve ekonomik durumuna daha fazla ilgi göstermeye başladı. Bu süreli yayınlar, politik yönlerine bağlı olarak, çoğu durumda, analitik olarak basılmış, bilgi niteliğinde materyalleri gözden geçirmiş ve yerel aydınlardan mektuplar almıştır.
Bu makale, esas olarak Sıratı Müstaqim dergisinin Buhara aydınlarının siyasi, sosyal ve ideolojik inançları üzerindeki etkisini ve 1910'lu yıllarda Buhara başta olmak üzere Türkistan'da entelektüel değişim olasılığı üzerine etkisini analiz etmekte ve açıklamaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Buhara, yenileĢme, ıslah, Türkiye, basın, mektup

Mehmet Akif's Journal of Sırat-ı Müstakim and Jadidism in Bukhara

Öz

In the Muslim world, new ideas, reforms, innovations and other new trends spread through the press. The Muslim press appeared in Bukhara at least in the mid-80s of the 19th century. Persian newspapers and magazines such as Hablulmatin and Chehrenema published in India and Egypt mostly entered Bukhara. In addition, at the same time the Turkic-speaking Muslim press of the Ottoman Empire and Russia also spread. Among these publications, Ġsmail Gaspıralı's Tercüman, Fatiḥ Kerimî‘s Vakit, Mehmet Akif‘s Ṣıratı Müstaqim are prominent.
The Turkish press that emerged after the Second Constitutional Revolution began to pay more attention to the socio-political and economic situation of the Muslims of Turkistan. These periodicals, depending on their political aspects, in most cases reviewed printed analytically and informational material from different, mostly Russian newspapers and as well as printed received letters from Turkestan subscribers.
This article mainly analyzes and tries to explain the influence of Sıratı Müstaqim magazine on the political, social and ideological beliefs of Bukhara intellectuals and the possibility of intellectual change in Turkestan, especially in Bukhara in the early 1910s.

Anahtar Kelimeler

Bukhara, Jaddidism, reform, Turkey, press, letter

Kaynakça

• 1. Dindarov, Qasim. ―Buhara'dan mektub‖, Tercüman, Sayı. 36: 1884. s. 3.
• 2. Abdirashidov, Zaynabidin. Ismail Gasprinskiy i Turkestan v nachale 19-go veka: sviazi – otnosheniye – vliyanie, Tashkent: Akademnashr. 2011.
• 3. Volker, Adam. Rußlandmuslime in Istanbul am Vorabend des Ersten Weltkrieges. Die Berichterstattung osmanischer Periodika über Rußland und Zentralasien, Frankfurt am Main; Berlin; Bern; Bruxelles; New York; Oxford; Wien: Peter Lang. 2002.
• 4. ‗Aynī, Ṣadr al-Dīn. Buhara inqilābīning [sic] ta‘rīkhī (Shimada Shizuo, Sharifa Tosheva (eds.), NIHU Program Islamic Area Studies TIAS: Department of Islamic Area Studies, Center for Evolving Humanities, Graduate School of Humanities and Sociology, The University of Tokyo. 2010.
• 5. Afary, Janet. The Iranian Constitutional Revolution, 1906 – 1911. Grassroots Democracy, Social Democracy, & the Origins of Feminism, New York: Columbia University Press. 1996.
• 6. Muctahidi, Mahdi. Rijal-i Azerbaycan dar asr-i maĢrutiyat, Tebriz. 1327.
• 7. Komatsu, Hisao. ―Bukhara and Istanbul: A Consideration about the Background of the Munāẓara‖, Kitapta: Stephane A. Dudoignon and Komatsu Hisao (eds). Islam in Politics in Russia and Central Asia (Early Eighteenth to Late Twentieth Centuries), London, New York, and Bahrain: Kegan Paul. 2001. ss. 167-180.
• 8. Kanlıdere, Ahmet. ―Türk Basınında Türkistanlı Ceditçilerin Kültürel Faaliyetleri 1910-1914‖, Marmara Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, Cilt 1. 2014. ss. 167-176.
• 9. Kanlıdere, Ahmet. ―Sırât-ı müstakîm Dergisini Buhara UyanıĢı Üzerindeki Etkileri (1909-1911)‖, Kitapta: VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi. 30 Eylül – 04 Ekim 2013. Bildiri Kitabı – IV, Ġstanbul. 2014. ss. 552-565.
• 10. Troiskli, Ahmed Tacuddin. ―Zavallı Buhara‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 64: 1325. ss. 187-190.
• 11. Bukharî, S.M. ―Buhara'da Ģeriat namina irtikab olan cinayet‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 66: 1325. ss. 221-222.
• 12. ―Buhara'dan mektub‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 69: 1325. ss. 266-268.
• 13. ―Buhara'dan mektub‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 82: 1325. s. 74.
• 14. Hüsnü, Nur Alizade (1325). ―Buhara'da sunniler, Ģiiler‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 74: 1325. ss. 350-352.
• 15. Buhara Tamim-i Maarif Cemiyet-i Hayriyesi'nin Nizamname ve Hatt-ı Hereketidir. Tarih-i tesisi 11 ġevval 1327. Merkezi: Der-i Seadet Vezirhan, Ġstanbul. 1327.
• 16. Rasy i narody. Sovremennye etnicheskie i rasovye problem, Yezhegodnik. Vyp. 32, Moskva. 2006.
• 17. Dokladnaya zapiska ob ugroze vozniknoveniya revolyutsionnoy situatsii v Bukhare v svete aktivnosti turetskikh i afganskikh agentov v Khanstve (usl.). TSGA RUz, f. I-2, op. 31, d. 726/19.
• 18. Ayni, Sadriddin. Tarih-i inqilob-i Buxoro, Dushanbe: Adib. 1987.
• 19. Vakhidov, Kh. Prosvetitelskaya ideologiya v Turkestane, Tashkent: Uzbekistan. 1979.
• 20. Arsharuni, A., Gabidullin, Kh. Ocherki panislamizma i pantyurkizma v Rossii, Moskva. 1931.
• 21. d‘Encausse, Hélène Carrère. Islam and the Russian Empire. Reform and Revolution in Central Asia (Comparative studies on Muslim societies), University of California Press. 1988.
• 22. d'Encausse, Hélène Carrère. Réforme et révolution chez les musulmans de l'empire russe, Paris: Libraire Armand Colin. 1966.
• 23. Boltaboev, Hamidulla. Fitrat va jadidchilik, Toshkent. 2007.
• 24. Kocaoğlu, Timur (ed.). The Reform Movements and Revolutions in Turkistan (1900 – 1924), SOTA. – Haarlem. 2001
• 25. Hüsnü, Nur Alizade Giyasuddin (1326). ―Buhara'ya dair‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 74: 1326. ss. 228-230.
• 26. Ġbrahim, AbdürreĢid. ―Panturanizm‖, Taaruf-i Müslimin, Sayı. 1/2: 1328. ss. 17-20.
• 27. Ġbrahim, AbdürreĢid (1328). ―Yine ―Panturanizm‖ yaki ―Akvam-i Türk‘un birleĢmesi‖, Taaruf-i Müslimin. Sayı. 1/5: 1328. ss. 57-58.
• 28. Buhara muhabir-i mahsusımızdan. Sırat-ı Müstakim, Sayı. 82: 1325. ss. 74-75.
• 29. Sibiriyalı, Alimcan al-Idrisî. ―Buhara'da tahsil‖ Sırat-ı Müstakim, Sayı. 59: 1325. ss.111-112.
• 30. Buhara muhbirlarımızdan. ―Buhara hali tehlikede‖, Ta‗āruf-i Müslimīn, Sayı. 1/2: 1328. ss. 29-30.
• 31. Troiskli, Ahmed Tacuddin. ―Bedbeht hükümdar, zavallı Buhara‖, Taaruf-i Müslimin, Sayı. 1/3: 1328. ss. 43-46.
• 32. Kotyukova, T.V. Turkestan v imperskoy politike Rossii: Monografiya v dokumentakh, Moskva: Kuchkovo pole. 2016.
• 33. Buhara muhabir-i mahsusımızdan. ―Buhara vaka-yı alimesi‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 76: 1325. ss. 382-384.
• 34. ―Buhara ahvalı‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 123: 1326. ss. 314-315.
• 35. Ġbrahim, AbdürreĢid. ―Buhara Emiri Abdülahadhan hazretlerinin vefatı munasebetile‖ Taaruf-i Müslimin, Sayı. 2/29: 1329. ss. 65-66.