Қазақ, түрік және ағылшын дүние бейнесінің фразеологиялық фрагменті: “Еркек” концептісінің ұлттық-мәдени ерекшелігі

Yıl 2021, Sayı: 108, 41 - 61, 30.12.2021

Gulmira Abdımaulen Ibrahim Shahın

Öz

Қазақ, түрік және ағылшын тілдеріндегі концепт өрісінің негізгі құрамдас бөліктерін “Еркек” концептісі аясында гендерлік мәселелермен бірге тереңірек зерттеу осы мақаланың рухани құнды өзегі болып табылады. Лингвомәдениеттануды оқытудың бір тармағы ретінде саналатын қазақ, түрік және ағылшын халықтарының тұрақты тіркестері мен мақал-мәтелдерінің паремиологиялық қоры “Еркек” концептісін зерттеудің тілдік құралының қадір қасиетін арттырады. Олар әлемнің тілдік бейнесін, оның құнды мазмұны мен мәдени стериотиптерін бөліп көрсетуде қызығушылық тудыратын тілдік құрал ретінде қызмет етеді. Әлемнің бейнесін тілдік және мәдени тұрғыдан суреттейді. “Еркек” концептісін қазақ, түрік және ағылшын тілдерінің фразеологиялық тіркестері мен мақал-мәтелдер арқылы зерттеу кезінде әлемнің тілдік бейнесінің ұлттық мәдени ерекшелігін анықтау негізгі мақсат болып көзделеді. Қолданылған мысалдар “Еркек” концептісін қайта жаңғыртуға және қазақ, түрік, ағылшын тілдерінде берілген тіркестер құрамындағы тұжырымдамаларды категориялау параметрлерін анықтауға мүмкіндік береді. Танымал тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдер қазақ, түрік және ағылшын халқының ұлттық өмірі мен танымының бейнесін ашады. “Еркек” концептісінің тілдік бейнесін ашу үшін олардың әртүрлі бағыттағы түрлері талданады. Олар арқылы еркектерге номинациялық іріктеулер жасалады. Іріктеу критерийдің негізгі мәні нағыз “Еркек” концептісі бейнесінің тілдік образын анықтауға негізделген.

Anahtar Kelimeler

Еркек концептісі, тұрақты тіркес, мақал-мәтел, гендерлік критерий, лингвомәдениеттану

Phraseological fragment of the image of the Kazakh , Turkish and English world: national and cultural feature of the concept of “Man”

Öz

The spiritual core of the article is the study of the concept of “Man” in conjunction with gender issues, which is one of the branches of the conceptual field of the Kazakh, Turkish and English languages. The paremiologically fund of stable expressions and proverbs of the Kazakh, Turkish and English people, which is part of the teaching of linguacultural, characterizes the value of the linguistic means of studying the concept of “Man”. They serve as a linguistic tool of interest in identifying the linguistic picture of the world, its valuable content, and cultural stereotypes. They describe the world in linguistic and cultural terms. The main purpose of the article is to study the concept of “Man” through the phraseology and proverbs of the Kazakh, Turkish and English languages, to determine the national and cultural features of the linguistic image of the world. The examples used to make it possible to reconstruct the concept “Man” and to determine the parameters of categorization of concepts in the composition of word combinations expressed in the Kazakh, Turkish and English languages. Popular phraseological phrases and proverbs reveal the image of the national life and knowledge of the Kazakh, Turkish and English people. Their types of multidirectional are analyzed in order to reveal the linguistic picture of the concept “Man”. Nomination samples for men are conducted through them. The essence of the selection criterion reveals the linguistic image of the concept “Man”.

Anahtar Kelimeler

concept “Man”, phraseological phrases, рroverbs, gender criterion, linguoculturology

Kaynakça

• 1. Ahmet Barjaqsy balasy "Myń bir maqal; Jıyrma úsh joqtaý" – Almaty: Qazaqstan, 1993. – 96 b.
• 2. Sháriphanuly M. Qazaqtyń maqal-mátelderi. Úsh tomdyq Astana: "Master Po", 2011. – 624 b.
• 3. Keńesbaev I. Qazaq tiliniń frazeologıalyq sózdigi. – Almaty, QazaqSSR-niń "Ǵylym" baspasy, 1977. ‒ 712 b.
• 4. Mehmet Iazgan. Túrik halqynyń maqal-mátelderi men jumbaqtary. – Almaty: "Arys" baspasy, 2008. – 304 b (Türk atasözleri, deyivleri ve bilveceleri. Türkçe-Kazakça Karşılaştırmalı. Hazırlayan: Dr. Mehmet Yazgan)
• 5. S. Álızade, Á. Haıdar Baıat. Túrki álemin zertteý qory. Stambýl – 1992, 128 b. ISBN 975-498-057-8 (Oğuzname (Emsal-i Mehmedali) XVI.yy.da yazılmış Türk atasözlerı kitabı. Hazırlayan Samed Alizada, eklörle yayına hazırlayan Prof. Dr. Ali Haydar Bayat. Tükr dünyası araştırmaları vakfı, İstanbul, 1992. – 128 b)
• 6. Smıt L.P. Aǵylshyn tiliniń frazeologıasy. Máskeý, ‒ 1959
• 7. Sweet H. Praktıcheskoe ızýchenıe ıazykov. London, Izdatelstvo Oksfordskogo ýnıversıteta, 1964.
• 8. Makkei A. Strýktýra ıdıom v anglııskom ıazyke. ‒ Parıj, 1969.
• 9. Keńesbaeva Ú. Aǵylshynsha-qazaqsha frazeologıalyq sózdik. Astana, 2010. 772 b.
• 10. Qazaq ádebı tiliniń sózdigi. On bes tomdyq. 5-tom/ Qurastyrǵandar. B. Ábdiqasymov, S. Bızaqov, Á. Júnisbekov jáne t.b. – Almaty: "Arys" baspasy, 2007. – 752 b.
• 11. Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi / T.Januzaqov. – Almaty: Daık-Pres, 2008. – 968 b.
• 12. Qaıdar Á. Qazaqtar ana tili áleminde (etnolıngvıstıkalyq sóz) Adam. – Almaty: Daık-Pres, 2009. T. 1. – 784 b.
• 13. Saǵıdolda G. Túrki-mońǵol dúnıe beınesiniń tildik fragmentteri. – Astana: "Saryarqa" baspasy. 2011. – 304 b. ISBN 978-601-7340-17-9.
• 14. Türkçe Sözlük. İ. Parlatır, N. Gözaydın, H. Zülfikar, T. Aksu 1. A-J. 9 Baskı. Ankara, 1998, 1136 b.
• 15. Hokıns, Dj. Tolkovyı slovar anglııskogo ıazyka Oxford=Oxford Concise School Dictionary: 40 000 slov ı vyrajenıı / Dj. Hokıns, E. Delahantı, F. Makdonald. – M.: Astrel, AST, 2008. – I-IV, 556 c.
• 16. Qazaqsha-aǵylshynsha sózdik: 30 000 myńǵa jýyq sóz ben sóz tirkesteri qamtylǵan / Jalpy redaksıasyn basqarǵan: J. Túımebaev, G. Saǵıdolda. – Almaty, "Qazyǵurt", 2017. – 440 b.
• 17. Lakoff R. Language and Woman`s Place. Cambridge University Press. 1973, 80 p.
• 18. Shoqym G. Genderlik lıngvısıka negizderi. – Almaty: Ekonomıka, 2012. ‒ 190 b.