KURMACA METİNLERDE BİR KAYNAK OLARAK KOLEKTİF/GELENEKSEL ANLATI

Yıl 2021, Sayı: 107, 9 - 18, 30.09.2021

Tolga Bayındır

Öz

Yazıdan önce söz vardır. Bu söz, toplum içinde yaşayan bireyin kurallara ve ritüellere uymasını sağlayan kolektif anlatıdır. Bariz kalıplar içinde kalmaya çalışan insan, gelişen “akıl” kavramıyla çevresini ve evreni sorgulamaya başlar. Varoluşa, yaşama, ölüme hatta ölüm sonrasına dair sorular sordukça karşısına çıkan bilinmezliğe, oluşturduğu kültürel değerlere göre cevaplar bulur. Bu cevapların aklı “normal” düzeyde tutmak gibi bir amacı vardır. Çünkü insan, çevresindeki düzeni kontrol eden bir güce ihtiyaç duyar. Güneşin-denizin-ateşin tanrıları, ölümsüzler, yarı tanrı- yarı insan karakterler sıradan insanın çözemeyeceği sorunlar için mücadele eder. Prenseslerin sihirli özellikleri, kralların erdemli güçleri, bir kahramanın cesareti kötülük karşısında savaşır. Sonra yazı gelir. Toplumsal sınırları belirleyen kolektif anlatılar artık kayıt altına alınabilir olur. Bu süreçte aklın egemenliği hızla yükselişe geçer ve çevresinde gördüklerini kendi sınırlılıklarında çözmeye başlar. Anlatılardaki “ergin/sınırsız” varlıkların, “ütopik” mekânların yerini sıradan insanın sorunları alırken mekân da tanıdık hâle gelir. Sanayileşme sürecinde aklın ürettiği makineler insanı sıradanlaştırmaya başlayınca “yeni arayışa” ihtiyaç duyulur. Yazıya söz eklenir. Toplumsal hafızada yer eden kolektif anlatı, bu sefer kurmaca metinler aracılığıyla kendisini göstermeye başlar. Sözlü anlatıma göre oldukça yeni olan roman, eski kaynağına döner. Bu çalışmada amaç, özellikle son dönem romanlarında sıkça karşılaşılan gerçeküstü, fantastik ve bilimkurgu kavramlarının altında yatan unsurlara dair bir açıklama getirmektir.

Anahtar Kelimeler

Roman, Geleneksel, Kolektif, Anlatı, Tematik

Collective/Traditional Narrative as a Source of Fiction

Öz

Before writing, there has been the oral. This orality is a collective narrative that enables the individual living in the society to comply with the rules and rituals. Trying to stay within the obvious patterns, people begin to question their environment and the universe with the concept of "mind". As he asks questions about existence, life, death and even after death, he finds answers to the unknown that he encounters according to the cultural values he has created. These answers have the purpose of keeping the mind at a “normal” level. Because man needs a power that controls the order around him. The gods of the sun-sea-fire, immortals, demigod- half-human characters struggle for problems that ordinary people cannot solve. The magical properties of princesses, the virtuous powers of kings, the courage of a hero fight against evil. The text comes later. Collective narratives that define social boundaries can now be recorded. In this process, the dominance of the mind rises rapidly and begins to solve what it sees around it in its own limitations. As the problems of ordinary people replace the "adult/limitless" beings and "utopian" spaces in the narratives, the space also becomes familiar. When the machines produced by the mind in the industrialization process begin to make people ordinary, a "new search" is needed. Words are added to the text. The collective narrative that takes its place in the social memory begins to show itself this time through fictional texts. The novel, which is quite new according to oral narration, returns to its old source. The aim of this study is to provide an explanation for the underlying elements of the surreal, fantastic and science fiction concepts that are frequently encountered in recent novels.

Anahtar Kelimeler

Novel, Traditional, Collective, Narrative, Thematic.

. Көркем мәтіндердегі деректерді ұжымдық/дәстүрлі түсіндіру тәсілі

Öz

Жазба тіл ауызекі тілден кейін пайда болды. Ауызекі тіл – қоғам ортасында кез келген тұлғаның ережелерге және заңдылықтарға бағынуын қамтамасыз ететін жалпыға ортақ түсіндіру құралы. Қалыпты жағдайын сақтап қалуға тырысатын жан баласы дамыған ақыл-ойын қолдана отырып айналасы мен қоршаған ортасын зерттей бастайды. Өмір сүруге, өмірге, өлімге, тіпті өлгеннен кейінгі өмір жайлы да мәселелерге мән берген сайын кездестірген белгісіздікке, қалыптасқан мәдени құндылықтарға жауаптар табады. Мұндай жауаптардың ақылды тепе-тең қалыпта қолдану секілді жолдары бар. Өйткені адам баласы айналасындағыларды жүйелеп отыратын бір тылсымды қажет етіп отырады. Күннің, теңіздің, оттың Құдайлары мәңгілік, жартылай Құдай – жартылай адам кейіпіндегі образдардың сырын қарапайым адам баласы шеше алмайтын мәселелермен күреседі. Ханзадалардың өзіндік ерекшеліктері, патшалардың ақыл-парасаты, батырлардың ерлігі олардың жамандыққа қарсы күрестері арқылы танылады. Ауызекі тілден соң жазба тіл орын алады. Қоғамдық шектеулерді көрсететін ұжымдық түсіндіру қазіргі таңда тіркеліп, жазып алынатындай жағдайға жетті. Осындай үдеріс кезінде ақылдың еркіндігі жедел жоғарылай түседі және айналадан көргендерін өз деңгейінде тани бастайды. Түсіндірмелердегі «жетілген/ шексіз» болмыстардың, «утопик» мекендердің орнын қарапайым адамның мәселелері басады да, әлгі орта көпке белгілі жағдай ретінде бағалан бастайды. Индустриялану кезеңінде ақылдың көмегімен жасалған машиналар адамды қарапайымдандыра түссе болғаны жаңа бір ізденіске көшу керектігін түсінеді. Жазба тілге сөз қосылады. Қоғамдық санада орын алатын жалпылама түсіндіру тәсілі бұл жолы көркем мәтіндердің көмегімен таныла бастайды. Ауызекі тілде түсіндіруге қарағанда әлдеқайда жаңа саналатын роман жанры баяғы деректерге қайта оралады. Бұл мақалада мақсат, әсіресе соңғы кезеңдерде жазылған романдарда жиірек кездесетін қиял-ғажайып, фантастика ұғымдарының астарындағы кейбір элементтерге түсіндіру болып табылады.

Anahtar Kelimeler

Роман, дәстүрлі, ұжымдық, әңгімелеу, тақырыптық.

Kaynakça

• 1. Randall, Willeam L. Bizi Biz Yapan Hikâyeler. (Çev. Şen Süer Kaya), İstanbul: Ayrıntı Yayınları. 1999.
• 2. Ecevit, Yıldız. Türk Romanında Postmodernist Açılımlar, İstanbul: İletişim Yayınları. 2001.
• 3. Brockket, Oscar G. Tiyatro Tarihi, (Çev. Sibel Sokullu, Sibel Dinçel), Ankara: Dost Kitabevi. 2000.
• 4. Jung, Carl Gustav, İnsan Ruhuna Yöneliş, Çev. Engin Büyükinal, İstanbul: Say Yayınları. 2004.
• 5. Parla, Jale. Don Kişot’tan Bugüne Roman, İstanbul: İletişim Yayınları. 2018
• 6. Şaylan, Gencay. Postmodernizm, Ankara: İmge Kitabevi. 2002.
• 7. Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Sözlüğü “Büyük Fikir Kitapları Dizisi 7”, İstanbul: Remzi Kitabevi. 1994.
• 8. Mısır, Mustafa Bayram; Ecehan Balta. Modernizm, Postmodernizm ve Sol, Ankara: Öteki Yayınevi. 1998.
• 9. Doltaş, Dile. Postmodernizm ve Eleştirisi Tartışmalar/Uygulamalar, İstanbul: İnkılâp Kitabevi. 2003.
• 10. Trigg, Roger. Akılcılık ve Bilim (Çev: İbrahim Şener), İstanbul: İzdüşüm Yayınları. 2004.
• 11. Kundera, Milan. Roman Sanatı, Çev. Aysel Bora, İstanbul: Can Yayınları. 2002.
• 12. Ayar, Pelin Aslan. Fantastik Roman (1876-1960), İletişim Yayınları. 2015.
• 13. Vangölü, Yeliz Biber. “Geçmişten Günümüze Gerçeküstücülük”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Eylül Cilt: 20 Sayı. 3: 2016. ss. 871-883.
• 14. Taş, Mehmet Recep. “Toplumsal Bilincin Kırılganlığı Ve Yakınsayan Distopyalar: Katharine Burdekin’in Swastika Night Adlı Romanının Durkheim’in Kolektif Bilinç Kavramı Üzerinden Değerlendirilmesi”, Edebî Eleştiri Dergisi, C: 3/1, 2019. ss. 35-56.
• 15. Aktulum, Metin. Metinlerarası İlişkiler, Öteki Yayınevi. 2000
• 16. Güçlü, Abdülbâki; Erkan Uzun, Serkan Uzun, Ümit Hüsrev Yolsal. Felsefe Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. 2003.
• 17. Todorov, Tzvetan, Fantastik Edebi Türe Yapısal Bir Yaklaşım, (Çev. Nedret Öztokat), İstanbul: Metis Yayınları. 2004.
• 18. Asimov, Isaac. “İsaac Asimov ile Söyleşi”, Başka Dünyalar Mümkün, (Çev. V. Fırat Bozçalı, Haz. K. Murat Güney), İstanbul: Varlık Yayınları. 2007.
• 19. Seyidoğlu, Bilge. Mitoloji Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Dergâh Yayınları. 2002.