“ALP KARA ARSLAN” EFSANESİ VE “BASAT’IN TEPEGÖZ’Ü ÖLDÜRDÜĞÜ BOY” ARASINDAKİ BENZER VE FARKLI YANLAR ÜZERİNE

Yıl 2020, Sayı: 104, 91 - 105, 25.12.2020

C. Sevinç

Öz

Asya’dan Avrupa’ya geniş bir coğrafyaya yayılan Türk dünyası toplulukları farklı siyasal, sosyal ve dinî serüvenlerden geçse de millî hafızayı yaşatan halk kültürü ürünlerinde kültürel kodlarını yaşatmışlardır. Farklı yüzyıl ve farklı coğrafyada sözlü alandan yazılı alana geçirilen Türk sözlü kültür ürünlerinde benzerlik görülür. Folklor ürünleri zaman içerisinde değişime uğrar ve yazıya geçirildiği dönemin sosyo-kültürel ve sosyo-siyasi olaylarının da bunlar üzerinde etkisi görülür. Ulu Han Ata Bitigçi içerisinde yer alan ya da Haarmann’a göre Süleyman b. Abdülhakk b. Pehlivan el-Azerbaycânî’den aktarılan Alp Kara Aslan efsanesi de bunlardan biridir. Dede Korkut kitabı ile farklı yüzyıllarda farklı sahalarda yazıya geçirilen bu efsaneyle Dede Korkut’ta yer alan Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy arasında benzer ve farklı yanlar görülür. Türeyişi konu alan Alp Kara Aslan efsanesiyle, Oğuz ilini kurtaran Basat’ın hikâyesinde konu olarak benzerlikler yer almasa da kahramanların büyütülme süreci, gücünün kaynağı, kimliklerini bulma aşamalarında ve zoomorf, hayvan-ata düşünce dairesinde benzer ve farklı yanlar göze çarpar.

Anahtar Kelimeler

Basat, Alp Kara Arslan, Dede Korkut, Ulu Han Ata Bitigçi, Zoomorph.

On Similar and Different Sides Between Legend of “Alp Kara Arslan” and "Epic How Basat Killed Tepegöz"

Öz

Although the communities of the Turkic world which spreading from Asia to Europe have gone through different political, social and religious adventures, they have kept their cultural codes alive in folk cultures that keep the national memory alive. There is a similarity in Turkish oral culture products that are passed from oral area to written area in different centuries and different geographies. Folklore products change over time and the effects of the socio-cultural and socio-political incidents of the period in which they were written down are also observed. The legend of Alp Kara Aslan in Ulu Han Ata Bitigçi or transmitted from Süleyman b. Abdülhakk b. Pehlivan el-Azerbaycânî according to Haarmann, is one of them. There are similar and different aspects between this legend written in different fields in different centuries with the book of Dede Korkut and the epic How Basat Killed Tepegoz in book of Dede Korkut. Although there are no similarities in the story of Basat, who saved the province of Oghuz, with the legend of Alp Kara Aslan, which is the subject of descent, the heroes' growth process, the source of their power, the stages of finding their identity and the zoomorph, the animal-ancestor thought circle, similar and different sides stand out.

Anahtar Kelimeler

Basat, Alp Kara Aslan, Dede Korkut, Ulu Han Ata Bitigçi, Zoomorph.

О схожих и отличительных чертах легенды «Алп Кара Арслан» и «Как Басат убивает Тепегёза»

Öz

Сообщества тюркского мира, распространившиеся от Азии до Европы, пережили различные политические, социальные и религиозные приключения, но они сохранили свои культурные коды в произведениях народной культуры, которые хранят живую национальную память. Есть сходство в материалах тюркской устной культуры, которые переходят от устной к письменной форме в разные века и в разных географических регионах.
Фольклорные произведения меняются со временем, также наблюдается влияние социокультурных и социально-политических событий того периода, в который они были записаны. Легенда об Алп Кара Арслане из Улу Хан Ата Битикчи или согласно Хаарманну, переведенная с Сулеймана б. Абдулхакк б. Пехливан аль-Азербайджани, является одной из них. Прослеживаются схожие и различные стороны данной легенды с сюжетом восьмой главы Книги Деда Коркута «Как Басат убивает Тепегёза». Хоть и нет никакого сходства в основной идее данных произведений, легенды об Алп Кара Арслане и истории о Басате, спавшем Огузскую провинцию, выделяются схожие и различные аспекты в воспитании героев, в источниках их сил, в этапах обретения своих личностей, а также в зооморфе, круговороте мыслей животные-предки.

Anahtar Kelimeler

Басат, Алп Кара Арслан, Коркут, Улу Хан Ата Битикчи, зооморф

«Қара Арслан батыр» аңызы және «Басаттың Төбекөзді өлтіруі» хикаясының ұқсастықтары мен ерекшеліктері жөнінде

Öz

Азиядан Еуропаға дейінгі кең байтақ территорияны мекендейтін түркі халықтары түрлі саяси, әлеуметтік және діни кезеңдерді бастан өткерсе де ұлттық таным-түсінігін қамтыған мәдени мұраларында мәдени кодтарын сақтап қалған. Әртүрлі ғасырда, әртүрлі территорияда өмір сүре отырып, ауыз әдебиеттен жазба әдебиетіне өткен түркі халықтарының фольклорында ұқсастықтар кездеседі.
Фольклорлық шығармалар уақыт өте келе өзгеріске ұшырайды, сонымен бірге фольклорға жазба әдебиет қалыптаса бастаған дәуірдің де әлеуметтік-мәдени және әлеуметтік-саяси жағдайларының ықпалы тиеді. Ұлу хан Ата Битигчи шығармасында орын алған немесе Хаарманнның пікірінше Сүлейман бин Абдүлхакк бин Пехливан әл-Азербайжаниден аударылған Қара Аслан батыр аңызы да осылардың бірі. Қорқыт Ата кітабымен әртүрлі ғасырларда әртүрлі өлкелерде қағазға түсірілген бұл аңыздың Қорқыт атада орын алған Басаттың Төбекөзді өлтіруі атты хикаямен ұқсастықтары мен ерекшеліктері байқалады. Қара Аслан батыр аңызымен Оғыз жерін құтқарған Басаттың хикаясында тақырып жағынан ұқсастықтар болмаса да қаһармандардың өсу ерекшеліктеріне, батырлығының негізіне, тегін табуына қатысты бөлімдерде және зооморфтарға, жануарлардың пірлеріне қатысты түсініктерде ұқсастықтар мен айырмашылықтар кездеседі.

Anahtar Kelimeler

Басат, Қара Аслан батыр, Қорқыт ата, Ұлу хан Ата Битигчи, Зооморф

Kaynakça

• 1. Yıldırım, D., “Sözlü Kültür Ve Folklor Kavramları Üzerine Düşünceler”, Millî Folklor, Güz 1989, 3, 16-17.
• 2. Yıldız, N., Türk Dünyası Destancılık Geleneği ve Destanlar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2015.
• 3. Haarmann, U., “Mısır Memlûkleri’nde Altun Hân ve Cengiz Hân” (Çev. Çiğdem Dumanlı), Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 2019, Bahar, 99-128.
• 4. Kopraman, K. Y., “Ebû Bekir b. Abdullah b. Aybek ed Devâdârî’ye Göre Türklerin ve Tatarların Yaratılışı”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi - GEFAD Özel Sayı Prof. Dr. Reşat Genç Armağanı, c. I, Temmuz-2009, 115-172.
• 5. Ercilasun, A. B., “Oğuznameler Gözümü Açtı”, Türk Dili, 2020, 817, 4-10.
• 6. Ercilasun, A. B., Nehir Destan Oğuzname (Oguz Bitig), Dergâh Yayınları, İstanbul, 2019.
• 7. Ercilasun, A. B., “Oğuz Kağan Üzerine Bazı Düşünceler”, Millî Folklor, 1991, 11, 6-9.
• 8. Gökyay, O. Ş., Dede Korkut Hikâyeleri, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul, 2013.
• 9. Barthold, W. ve Köprülü M. F., İslam Medeniyeti Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1984.
• 10. Ergin, M., Dede Korkut Kitabı 1-2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2016.
• 11. Ögel, B., “Çin Kaynaklarına Göre Wu-Sun’lar ve Siyasî Sınırları Hakkında Bazı Problemler”, Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1948, c. 6, S. 4, 259-278.
• 12. Ögel, B., “Doğu Göktürkleri Hakkında Vesikalar ve Notlar”, Belleten, 1957, c. 21, S. 81, 81-137.
• 13. Çoruhlu, Y., Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul, 2002
• 14. İndirkaş Z., “Türk Oturma Kültüründe ‘Bağdaş Geleneği’ Üzerine İkonografik Belirlemeler”, 38. ICANAS, IV. Cilt, Ankara, 2012, 1665-1677.
• 15. Bang, W. ve Arat R. R., Oğuz Kağan Destanı, Burhaneddin Basımevi, İstanbul, 1936
• 16. Gökyay, O. Ş., Dedem Korkudun Kitabı, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, İstanbul, 1973.
• 17. Taş, İ., Türk Düşüncesinde Kozmogoni ve Kozmoloji, Palet Yayınları, Konya, 2017
• 18. İnan, A., Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2017.
• 19. Ergun, M., “Türk Ağaç Kültü İnancının Dede Korkut Hikâyelerindeki Yansımaları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, c. 46, 1998/1, 71-80.
• 20. İnan, A., “Dede Korkut Kitabında Eski İnançlar ve Gelenekler”, Türk Kültürü Araştırmaları III-IV-V-VI (1966-1969), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1973, 145-157.
• 21. Mahmud, K., Divanü Lûgat-it Türk (Birleştirilmiş I. Baskı) (Çev. Besim Atalay), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2013.