DERLEME SÖZLÜĞÜ’NDEKİ YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ VE SU KAYNAKLARINA AİT MEKÂN ADLARI ÜZERİNE DEĞERLENDİRME

Year 2020, Issue: 103, 9 - 21, 26.10.2020

S. K. Yalçın E. Çeçen

Abstract

Dil insanların kendi arasında anlaşmasını sağlayan, insanın ihtiyaçlarına cevap veren ve ırkını, tarihini, kültürünü, coğrafyasını, yaşayış şeklini yansıtan çok büyük bir yapıdır. Bu büyük yapıyı inceleyen bilim, dil bilimdir. Dil bilim, dilin genel ve özel niteliklerini araştıran, dilin sorunlarına yönelen, diller arasındaki ortaklıkları ve farklılıkları inceleyen, kendi içerisinde farklı dallara ayrılan ve birçok bilim dalı ve disiplinle ilişki içerisinde olan geniş bir alandır. Dil bilimin en önemli alt dallarından birini ise yer adları bilimi oluşturmaktadır.
Yer adları bilimi, Türk tarihinin ve coğrafyasının geçmişine ışık tutması ve dili birçok bilim dalıyla beraber incelemesi sebebiyle ad bilimin üzerinde en çok çalışılan dallarından biri haline gelmiştir. Çünkü yer adları incelendikçe bir toplumun dili, etnik tarihi, kültürü, siyasi tarihi, coğrafyası, düşüncesi ve yaşayış şekli hakkında da bilgi sahibi olunmaktadır.
Yer adları kavramının yapılan çalışmalarda daha çok belirli bir yere verilen özel adlandırmaları kapsadığı görülmektedir; ancak bu çalışmada Derleme Sözlüğü’nde herhangi bir mekâna verilen ve özel ad kategorisinde değerlendirilmeyen halk adlandırmalarına yer verilmiştir. Tespit edilen yeryüzü şekilleri ve su ile ilgili mekân adları, birçok anlamsal açıdan değerlendirilerek kendi içerisinde sınıflamaya tabi tutulmuştur.

Keywords

Derleme Sözlüğü, Adlandırma, Ad Bilim, Yer Adları Bilimi, Mekân Adları

Evaluation on Land Forms and Spatial Names of Water Resources in the Compilation Dictionary

Abstract

Language is a very large structure that enables people to agree among themselves, responds to the needs of people and reflects their race, history, culture, geography and way of life. The science that studies this great structure is linguistics. Linguistics is a wide field that explores the general and special features of the language, addresses the problems of the language, examines the commonalities and differences between languages, divides into different branches and is in contact with many branches of science and disciplines. One of the most important sub-branches of linguistics is the science of place names.
The science of place names has become one of the most studied branches of name science, as it sheds light on the past of Turkish history and geography and examines language with many branches of science. Because, as the place names are examined, information about a society's language, ethnic history, culture, political history, geography, thought and way of life is obtained.
It is seen that the concept of place names mostly covers special names given to a particular place in studies; however, in this study, the public naming given to any place in the Compilation Dictionary and not considered in the special name category is included. The determined landforms and the place names related to water have been classified in themselves by evaluating many semantic aspects.

Keywords

Compilation Dictionary, Naming, Name Science, the Science of Place names, place names.

Анализ названий местностей, связанных с топонимами и водными ресурсами, в региональном словаре

Abstract

Язык – это очень большая структура, которая обеспечивает взаимопонимание людей, отвечает их потребностям и отражает их расу, историю, культуру, географию и образ жизни. Наука, изучающая эту великую структуру, называется лингвистика. Лингвистика – это обширная область, которая исследует общие и индивидуальные характеристики языка, рассматривает языковые проблемы, исследует общие черты и различия между языками, включает в свою структуру различные разделы и находится в контакте со многими другими отраслями науки. Одним из важнейших направлений в лингвистике является наука о географических названиях – топонимика). Топонимика стала одной из наиболее изученных областей науки о названиях, поскольку она проливает свет на прошлое тюркской истории и географии и изучает язык вместе с другими областями науки, поскольку анализ географических названий также позволяет получить информацию о языке, этнической истории, культуре, политической истории, географии, познании и образе жизни сообщества. Понятие «топоним» (географическое название) в основном охватывает индивидуальные названия, данные конкретному месту; тем не менее, в данное исследование включены народные названия из регионального словаря той или иной местности и не учитываемые в категории имен собственных. В настоящей статье топонимы и гидронимы (географические названия, связанные с водой) классифицированы путем оценки многих семантических аспектов.

Keywords

Региональный словарь, Именование, Ономастика, Топонимика, Названия местности

Аймақтық сөздіктегі жер бедерлеріне және су ресурстарына байланысты атаулар)

Abstract

Тіл – адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін, адамдардың қажеттілігіне жауап беретін және ұлтын, тарихын, мәдениетін, территориясын, тұрмыс салтын көрсететін өте ауқымды құрылым. Мұндай ауқымды құрылымды зерттейтін ғылым – тіл білімі. Тіл білімі – тілдің жалпы және жеке қасиеттерін зерттейтін, тілдің мәселелеріне бағытталатын, тілдердің арасындағы ортақ қасиеттер мен ерекшеліктерді қарастыратын, өз ішінде түрлі салаларға бөлінетін, арнайы ережелерге сүйенетін ауқымды сала. Ал тіл білімінің ең маңызды салаларының бірін жер атаулары ғылымы (топонимика) құрайды. Топонимика ғылымы – түркі халықтарының тарихына және территориясына байланысты өткенінен сыр шертуі және тілді бірнеше ғылым саласымен байланыстыра зерттеуі арқылы атаулар ғылымының ең көп зерттелген салаларының бірі деңгейіне жеткен. Өйткені жер атауларын талдаған шақта бір қауымның тілі, этникалық тарихы, мәдениеті, саяси тарихы, географиясы, таным-түсінігі және тұрмыс салты жайында да мәлімет алуға болады. Жер атауларына байланысты атқарылған жұмыстарда әсіресе белгілі бір жерге қойылған жеке атауларды қамтитыны байқалады, бірақ бұл мақалада Аймақтық сөздікте қандай да бір жерге немесе жеке атаулар категориясында сипатталмаған халықтық атаулар беріледі. Кездескен жер бедері және суға қатысты жер атаулары көптеген мағыналық тұрғыдан сипатталып өз ішінде топтастырылған.

Keywords

Аймақтық сөздік, Ат қою, Атаулар ғылымы, Топонимика, Жер-су атаулары

References

• 1. Aksan, D. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dil Bilim (1. Cilt), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. 2015.
• 2. Vardar, B. Dil Bilimin Temel Kavram ve İlkeleri, İstanbul, Multilingual. 2001.
• 3. Alkaya, E. “Tatar Türklerinin Kullandığı Türkçe Kişi Adları Üzerine Bir Değerlendirme”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2001. C. 11. S.1–25.
• 4. Buran, A. “Dil-İnsan-Kimlik İlişkisi”. Uluslararası Edebiyat ve Toplum Sempozyumu, Bartın Üniversitesi, 2016.C II, S.391–394.
• 5. Roy, H.-Tablot J. T. Dil Bilimi Düşününde Dönüm Noktaları, (Çev.: Eser E. Taylav ve Cem Taylan). Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları. 2002.
• 6. Yalçın, S. K. “Güntülü Adı Üzerine Bir Değerlendirme”. Müjgan Cumbur Armağanı. Türk Kültürü Araştırmaları Armağanı Dizisi 01. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2010. s. 251–253.
• 7. Karaçetin, H. “Antik Çağ’da Anadolu’da Tarihi Yer Adları”. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri. Başbakanlık Basımevi. Ankara. 1984. s. 219–223.
• 8. Erkman, F-Akerson. Türkçe Örneklerle Dile Genel Bir Bakış, İstanbul, Multilingual. 2008.
• 9. Sakaoğlu, S. Türk Ad Bilimi, Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2001.
• 10. Yıldırım, D. “Coğrafya’dan Vatana Geçiş ve Vatan İle Göç Ediş Problemi”. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1984. s. 157–168.
• 11. Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (I–VI Cilt), Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları. 2009.
• 12. Çeçen, E. Derleme Sözlüğü’ndeki Mekân Adları, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ, 2020.
• 13. Ercilasun, A. B.-Akkoyunlu. Z. Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
• 14. Arat, R. R. Kutaggu Bilig III. (Haz. Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yüce). İstanbul. Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü. 1979.
• 15. Aydın, E. Yenisey Yazıtları, Konya. Kömen Yayınları. 2015.
• 16. Tekin, T. Orhon Yazıtları. Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları. 2008.
• 17. Aydın, E. Uygur Yazıtları, İstanbul. Bilge Kültür Sanat Yayınları. 2018.