NÂSIRÜDDİN ŞAH DÖNEMİNDE OSMANLI TÜRKÇESİNDEN FARSÇAYA TERCÜME: MEHMET ARİF ISPANAKÇI PAŞAZADE VE TERCÜMELERİ

Yıl 2020, Sayı: 103, 127 - 145, 26.10.2020

N. Salihi

Öz

Muhtelif dillerden Farsçaya tercüme işi Kaçarların ilk döneminde ciddi bir şekilde ele alınmıştır. Nâsırüddin Şah’ın (1848-1895) iş başına gelmesi ve özellikle Darülfünun’un teşkilinden sonra tercüme hareketi ciddi bir şekilde kurumsallaşmaya başlamıştır. Bu doğrultuda İtimadü’s-saltane’nin riyasetinde (1985) “Darü’l-tercüme-yi Hassa-yi Humayuni” kurularak birkaç dile vakıf olan mütercimler burada istihdam edilmiştir. Akabinde Farsçaya tercüme yapmak üzere seçilen dillerden biri Osmanlı Türkçesi olmuştur. İtimadü’s-saltane, Darü’l-tercümeye iyi derecede Osmanlı Türkçesi bilen mütercimler almıştır ki bunlardan biri Mehmet Arif Ispanakçı Paşazade’dir. Paşazade, Darü’l-tercüme’de kâtip ve mütercim olarak Nâsırüddin Şah döneminde çalışmış ve Türkçeden Farsçaya pek çok eser tercüme etmiştir. Her iki dile de iyi derecede vakıf olduğu yaptığı tercümelerden anlaşılan Paşazade; telif, tercüme ve tercüme-telif olmak üzere eserler kaleme almıştır. Tercüme ve teliflerinde açık, anlaşılır ve sade bir dil kullanmıştır. Haber tercümelerinde asıl metne tamamen sadık kalmışken eser tercümelerinde zaman zaman şahsi görüşlerini tercümeye yansıtmıştır. Paşazade’ye ait tercümelerin bir kısmı yayımlanmış bir kısmı ise defterlerde kalmıştır. Paşazade’nin tercümeleri muhtelif yönlerden incelemeye değerdir ancak bu konuda bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmada, Nâsırüddin Şah döneminde Osmanlı Türkçesinden Farsçaya gerçekleşen tercüme hareketine kısaca değinildikten sonra Paşazade ve tercümeleri tanıtılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tercüme, Osmanlı Türkçesi, Kaçarlar, Mehmet Arif Ispanakçı Paşazade, Nâsırüddin Şah Dönemi

Translatıon from Ottoman Turkısh to Persıan During the Naser Al-Dın Shah Perıod: Mehmet Arif Ispanakchi Pashazade and Hıs Translatıon Works

Öz

The action of translating from various languages to Persian was seriously dealt with in the early period of Qajarp. The action of translating started to be institutionalized after Naser al-Din Shah (1848-1895) came into power and after the emergence of Darülfunun. In this way, an institution called “Darü’l-tercüme-yi Hassa-yi Humayuni” was established and then some translators who knew several languages were employed here under the chairmanship of İtimadü’s-saltane. After that, Ottoman Turkish became one of the languages to be chosen for translation. İtimadü’s-saltane recruited the translators who knew Ottoman Turkish very well so that one of them was Mehmet Arif Ispanakchı Pashazade. He worked as a translator and as a secretary in there during Naser al-din Shah period and translated a lot of works from Turkish to Persian. Some of his translation works were published and some of them stayed in just notebook. His translations are really worth analysing in terms of different aspects but any analysis on this subject has been never done. In this study, the action of translating from Ottoman Turkish to Persian during Naser al-Din Shah period was mentioned shortly, and Pashazade and his translations were identified.

Anahtar Kelimeler

Translation, Ottoman Turkish, Kachars, Mehmet Arif Ispanakchı Pashazade, Naser al-Din Shah Period

Переводы с османского на персидский во времена Насируддин-Шаха: Мехмет Ариф Испанакчи Пашазаде и его переводы

Öz

В первый период правления Качаров серьезно относились к переводам с разных языков на персидский язык. После прихода на работу Насируддин Шаха (1848–1895) и особенно после основания Дарулфюнуна переводческое движение начало серьезно развиваться. В этом направлении под председательством Итимаду-салтане (1985) была основана «Дарю'л-Чевир-йи Хасса-йи Хумаюни», и в ней были задействованы переводчики, владеющие несколькими языками. Впоследствии одним из языков, выбранных для перевода на персидский, стал османский язык. Итимаду-салтане принимала переводчиков, хорошо знавших османский язык, одним из которых был Мехмет Ариф Испанакчи Пашазаде. Пашазаде работал писцом и переводчиком в «Дарю'л-Чевир-йи Хасса-йи Хумаюни» во время правления Насируддин-шаха и перевел многие произведения с турецкого на персидский язык. Из его переводов следует, что Пашазаде хорошо знал оба языка, и он написал работы, включая авторские произведения, переводы. В переводах и авторских произведениях он использовал ясный, понятный и простой язык. Хотя он был полностью верен оригинальному тексту в своих переводах новостей, он иногда отражал свои личные взгляды в переводах произведений. Некоторые переводы Пашазаде были опубликованы, а некоторые сохранились в виде рукописей. Переводы Пашазаде заслуживают изучения с разных сторон, однако исследования в указанном направлении не проводились. В данной статье после краткого упоминания о динамике переводов с османского языка на персидский язык во время правления Насируддин-шаха, также представлена информация о Пашазаде и проведен обзор его переводов.

Anahtar Kelimeler

Перевод, Османский язык, Качары, Мехмет Ариф Испанакчи Пашазаде, Период Насируддин-шаха.

Насырүддин Шах дәуіріндегі Осман тілінен парсы тіліне жасалған аудармалар: Мехмет Ариф Ыспанакчы Пашазаде және оның аудармалары

Öz

Әртүрлі тілдерден парсы тіліне аударма ісі Каджар әулетінің билікке келген алғашқы кезеңдерінде жақсы қолға алынған болатын. Иран билігіне Насырүддин Шахтың (1848–1895) келуімен, әсіресе Дуру-ль-фюнун құрылғаннан соң аударма ісі нақты жолға қойыла бастады. Осыған орай Итимад ас-Салтана билік басына келген жылдары (1985) «Дуру-ль-тержүме-йи Хасса-йи Хумайуни» (Аударма мекемесі) құрылып бірнеше тілді меңгерген мамандар осы орталықта қызмет етті. Артынша парсы тіліне аудару үшін таңдалған тілдердің бірі Осман түрікшесі болды. Осыған байланысты Итимад ас-Салтана, Дуру-ль-тержүменің жоғары дәрежеде аударылуы үшін Осман түрікшесін жақсы білетін аудармашылар алдыртты. Солардың бірі Мехмет Ариф Ыспанакчы Пашазаде болды. Пашазаде, Насырүддин Шах кезеңінде Дуру-ль-тержүмеде (аударма мекемесінде) әрі хатшы әрі аудармашы бола жүріп түрікшеден парсышаға көптеген шығармаларды аударды. Пашазаденің екі тілді жетік білетіндігі аудармаларынан байқалатын оның аудармаларында анық, түсінікті және қарапайым тіл қолданылғанын көреміз. Аудармашы мәлімдеме түріндегі аудармаларында түпнұсқаға толықтай сүйенсе, кітаптарында жиі-жиі өзінің көзқарастарын енгізіп отырады. Пашазаденің бұл аудармаларының біршамасы жарық көрді, біршамасы да жарияланбастан қолжазба түрінде сақталып қалды. Пашазаденің жасаған аудармалары талдауға тұрарлық деуге болады. Соған қарамастан бұл тақырыпқа байланысты ешқандай зерттеу жұмысы жүргізілмеген. Бұл мақалада Насырүддин Шах кезеңіндегі Осман түрікшесінен парсышаға жасалған аудармаларға қысқаша тоқталып, одан соң Пашазаде және оның шығармалары таныстырылады.

Anahtar Kelimeler

Аударма, Осман түрікшесі, Каджарлар, Мехмет Ариф Ыспанакчы Пашазаде, Насырүддин Шах кезеңі

Kaynakça

• 1. Ademiyet F., Emir Kebir ve İran. Harezmi Yayınları, Tahran, 1355.
• 2. Beyani, H., Pencah sal tarih-i İran der devre-i Nasıri, Elm Yayınları, Tahran, 1375.
• 3. Fihrist-i nushaha-yi hatti-yi kütüphane-yi umumi-yi isfahan, (Haz. Cevat Maksud). Vezaret-i Ferheng ü Hüner, Tahran, 1349.
• 4. Fihrist-i nushaha-yi hatti-yi kütüphane-yi millî, (Haz. Seyyid Abdullah Envar), Vizaret-i Ferheng ü Hüner, Tahran, 1352.
• 5. Fihrist-i nushaha-yi hatti-yi kütüphane-yi millî-yi melik, (Haz. İrec Avşar ve Muhammed Taki-i Daniş Pejuh), Tahran, 1361.
• 6. Haşimi P. A., “Tercüme-yi Farsi der devre-yi Meşrute”, Danişname-i Cihan-i İslam, 1382, c.7, s. 50–66.
• 7. Ispanakçı Paşazade M. A., Coğrafya-yi alem-i İslam, (Haz. Sıdıka Sultanifer), Neşr-i Danişgahi, Tahran, 1369.
• 8. Ispanakçı Paşazade M. A., İnkılâpi’l İslam beynil havas ve el avam, (Haz. Resul Caferiyan), Delik Yayınları, Kum, 1379.
• 9. Ispanakçı Paşazade M. A., Mirkati’l Zaman, Yazma No. 11417, Ferheng-i İsfahan Kütüphanesi.
• 10. İtimadu’s-saltane M. H. H., Rûznâme-i Hatırat-ı İ’timadu’s Saltana, (Haz. İrec Avşar), Emir Kebir Yayınları, Tahran, 1345.
• 11. İtimadu’s-saltane, M. H. H., Yaddaştha-ye İ’timadu’s Saltane, (Haz. Seyfullah Vahidniya), Abi Yayınları, Tahran, 1345.
• 12. İtimadu’s-saltane M. H. H., Matla’u’l şemp. c. I–III, Sazman-ı İntişarat ve Amuzeş-i İnkılap-ı İslami, Tahran, 1355.
• 13. Kâsımî, P. F., Meşahir-i matbuat-ı İran (c. I., Muhammed Hasan Han İtimadu’s Saltane), Vizatet-i Ferheng ve İrşat, Tahran, 1379.
• 14. Kâsımî, P. F., Sergüzeşt-i matbuat-ı İran (Ruzigar-i Muhammed Şah ve Nâsırüddin Şah), Vizaret-i Ferheng ve İrşat, Tahran, 1380.
• 15. Mahbubi-yi Erdekani, H., Tarih-i muassesat-ı temeddüni-i cedid der İran, İntişarat-i Danişgah-i Tahran, Tahran, 1370.
• 16. Sadri, M., “Kurasetu’l-me’a”, Kitab-ı Mah-ı Tarih ve Coğrafya, 1389, S. 152, s. 112–117.
• 17. Afzalu’l Mülk. Kerase El Me’a. Meclis Kütüphanesi Yazması, No. 9450, 9451, 9452.