KIPÇAK TÜRKÇESİ SÖZ VARLIĞINDA SİNONİM KELİMELER

Yıl 2019, Sayı: 96, 29 - 34, 27.08.2019

C. Özgür

Öz

Kıpçak Türkçesi kendi içinde 1. Bozkır Kıpçakçası (Kumanca) (14. yy.), 2. Memlûk Kıpçakçası (14 - 16. yy.), 3. Ermeni Kıpçakçası (16. - 17. yy.) olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Bu lehçeyle yazılmış eserler özellikle söz varlığı bakımından oldukça zengindir. Sinonim; literatürde eş ve yakın anlamlı anlamdaş, müteradif kelimeler için kullanılan bir terimdir. Tarihî Kıpçak Türkçesinde 16000 küsür kelime bulunmaktadır. Eserlerde geçen kelimelerin sinonim olup olmama bakımından değerlendirilmesi, ortaya konulması, sınıflandırılması ve gösterdiği özelliklerin belirlenmesi konusu üzerine bugüne kadar kapsamlı bir inceleme yapılmamıştır. Bu bildiride Kıpçak Türkçesiyle yazılmış en eski sözlük ve gramer kitaplarından biri olan Kitābü’l-İdrāk lī-Lisāni’l-Etrak’de yer alan eş anlamlı (sinonim) kelimeler incelenerek Kıpçak Türkçesi söz varlığı bağlamında sinonim kelimeler ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kıpçak türkçesi, Söz varlığı, Sinonim, Yakın anlamlılık, Kitābü’l-İdrāk lī-Lisāni’l-Etrak (Kİ)

ҚЫПШАҚ ТІЛІНДЕГІ СИНОНИМ СӨЗДЕР

Öz

Қыпшақ тілі үшке бөлінеді: 1. Дала қыпшақ (Құман тілі) (14 ғ.), 2. Мәмлүк қыпшақ (14-16 ғасыр) және 3. Армян қыпшақ (16-17 ғ.). Бұл диалектіде жазылған шығармалар сөздік қоры жағынан өте бай. Синоним - жақын мағыналы сөздер үшін қолданылатын термин. Тарихи қыпшақ тілінде 16000-ға жуық сөздер кездеседі. Бүгінгі күнге дейін шығармаларда кездесетін сөздердің синонимдік мағыналарына қатысты белгілерін анықтау бойынша кешенді сараптама жүргізілмеген. Мақаламызда қыпшақ тілінде жазылған көне сөздік және грамматикалық кітаптардың бірі - Kitābü’l-İdrāk lī-Lisāni’l-Etrak сөздігіндегі синоним сөздер, яғни қыпшақ тілі аясындағы синоним сөздер қарастырылады.

Anahtar Kelimeler

Сөздік, Қыпшақ тілі, Синоним, Жақын мағынасы, Kitābü’l-İdrāk lī-Lisāni’l-Etrak (Kİ)

SYNONYMS IN THE KIPCHAK LANGUAGE

Öz

Kipchak Turkish is divided into three parts as 1. Steppe Kipchak (Kumanca) (14th century), 2. Mameluke Kipchak (14th-16th century), and 3. Armenian Kipchak (16th-17th century). The works written in this dialect are especially rich in vocabulary. Synonymous; is a term used in the literature for synonym and close meanings.
There are more than 16000 words in Historical Kipchak Turkish. To date, no comprehensive examination has been conducted on the evaluation, presentation, classification and determination of the features of the words in terms of whether they are synonymous or not. In this notification, synonym words in the context of Kipchak Turkish vocabulary are examined.

Anahtar Kelimeler

Kipchak Turkish, Vocabulary, Synonym, Close Meaning, Kitābü’l-İdrāk lī-Lisāni’l-Etrak (Kİ)

СЛОВА-СИНОНИМЫ В ЛЕКСИКЕ КЫПЧАКСКОГО ЯЗЫКА

Öz

Кыпчакский язык делится на три части: 1. Степной кыпчакский язык (Куманский) (14 век), 2. Мамлюкский кыпчакский язык (14-16 века) и 3. Армянский кыпчакский язык (16-17 века). Произведения, написанные на этом языке, особенно богаты словарным запасом. Синоним-термин, используемый в литературе для синонимичных и родственных семантических слов. В старокыпчакском языке насчитывается более 16000 слов. До настоящего времени не было проведено тщательного исследования по оценке, выявлению, классификации и определению признаков слов, встречающиеся в произведениях, с точки зрения того, являются ли они синонимами или нет. В данной статье рассматриваются синономы в контексте кыпчакской лексики, исследуя слова-синонимы, содержащиеся в произведении Kİ, которое является словарем и грамматической книгой, написанной на кыпчакском языке.

Anahtar Kelimeler

Кыпчакский язык, Лексика (словарный запас), Синоним, Родственное значение, Kitābü’l-İdrāk lī-Lisāni’l-Etrak (Kİ)

Kaynakça

• 1. Özgür, C. Kitâbü’l-hayl, İstanbul: Çantay. 2003.
• 2. Vardar, B. vd. Dilbilim ve dilbilgisi terimleri sözlüğü. Ankara: TDK. 1980.
• 3. Korkmaz, Z. Gramer terimleri sözlüğü, Ankara: TDK. 1992.
• 4. Pilten, Ş. Türkçede eş anlamlılık (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Ankara. 2008.
• 5. Çakıroğlu, E. Azerbaycan dilinin sinonimler lügati adlı sözlüğün Kiril harflerinden Latin harflerine aktarılarak Türkiye Türkçesine çevirisinin yapılması (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Dili Bilim Dalı, Nevşehir. 2013.
• 6. Sert, G. (2018). Anlam alanı ve anlam ezgisi açısından eş anlamlı durum sıfatları (derlem tabanlı bir inceleme (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eskişehir.
• 7. Caferoğlu, A. (1931). Kitâb al-idrâk li lisan al atrâk, İstanbul: Evkaf Matbaası (Kİ).
• 8. Toparlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK.