BAŞKURT TÜRKÇESİNİN DİYALEKTOLOJİK SES LABORATUARI İÇİN GEREKLİ MALZEMELERİN ARAŞTIRILMASI

Yıl 2019, Sayı: 96, 35 - 45, 27.08.2019

Z.a. Syrazıtdınov L.a. Buskunbaeva A.sh. Ishmukhametov

Öz

Makalede Başkurt Özerk Cumhuriyeti Ufa İlmî Araştırmalar Merkezi Dil Bilimi ve Edebiyat Enstitüsü laboratuarında saha araştırmalarından elde edilen ses malzemelerinin transkripsiyon ilkeleri üzerinde durulmuştur. Bu çalışmaya Başkurt Türkçesinin doğu diyalektine ait ses laboratuarını kurma planı doğrultusunda başlanmıştır. Çalışmanın transkripsiyonu diyalekt araştırmalarında oldukça geniş kullanıma sahip “yarı orfografik yazma” şeklinde gerçekleştirilmiştir.
Yazarlar Başkurt Türkçesi imlasına uymayan diyalektik ses özelliklerini yazma yöntemiyle vermenin metodlarını belirleyerek bu sesleri göstermek için özel damgalar ve harfler için ek işaretler kullanmışlardır.
Ses laboratuarında sadece kelimeler değil, gülme, aksırma, tıksırma, hapşırma gibi konuşmanın paralinguistik elementlerini gösteren semboller de yer almaktadır.
Çalışmada Rus ve Kalmuk dilllerinin diyalektolojik ve multimedya laboraturlarını kuran ekollerin tecrübeleri esas alınmıştır. Belli bir diyalektolojik malzemeyi transkripsiyonunda aksan, tonlama, vurgu gibi faktörler dikkate alınmamıştır. Sesin bir söylenişte çıkarılması ile asimilasyona bağlı değişiklikler, yani konuşma sırasında söz arasında meydana gelen değişiklikler araştırmaya dahil edilmiştir. Diyalektolojik ses laboraturı sosyolojik ve psikolojik açıdan bakıldığında araştırma açısından paha biçilemez bir kaynak olacaktır. Bununla birlikte ses laboratuarının bilgi içeriğini artırmayı ve laboratuar yardımıyla çözülen problemlerin kapsamını genişletecektir.

Anahtar Kelimeler

Linguistik, Başkurt Türkçesi, Diyalektoloji, Transkripsiyon, Ses malzemeleri

БАШҚҰРТ ТІЛІНІҢ ДИАЛЕКТОЛОГИЯЛЫҚ АУДИОКОРПУСЫНА ҚАЖЕТТІ ДЫБЫСТЫҚ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ ТАЛДАМАСЫ

Öz

Мақалада Уфа федералды ғылыми зерттеулер орталығы Тіл білімі және Әдебиет ҒЗИ (ИИЯЛ УФИЦ РАН) лабораториясында алынған далалық экспедициялар аудиоматериалдарын транскрипциялау принциптері туралы айтылады. Бұл жұмыс башқұрт тілі шығыс диалектісі сөйленістерінің аудиокорпусын құру жобасы бойынша басталды. Жұмыстың транскрипциясы сөйлеу корпусы талдауларында кең қолданысқа ие болған «жартылай орфографиялық жазба» түрінде орындалды.
Авторлар башқұрт тілі орфографиясына сай келмейтін диалектілік дыбыс ерекшеліктерін жазба тәсілімен берудің бірыңғай жүйесін жасаған. Олар ол дыбыстарды білдіру үшін арнайы таңбалар мен әріп тіркестерін қолданған.
Корпустағы сипаттама бірлігі сөз ғана емес, сонымен бірге күлкі, жөтел, күрсіну, күңірену, таңдайын тақылдату, жылау, т.б. тәрізді сөйлеудің паралингвистикалық элементтерін білдіретін және басқа да тірі сөзде қабаттаса қолданылатын хезитациялық құбылыстар – сегменттеу белгілері, символдар болып табылады.
Орфографиялық жазбадағы айтылым деңгейіндегі аңдатпаны құру кезінде орыс және қалмақ тілдерінің диалектологиялық және мультимедиялық корпусын құрушылардың тәжірибесі негізге алынды. Белгілі бір уақыттағы диалектілік материалды транскрипциялауда екпін, интонация, тон сияқты сөйлеудің просодиялық сипаттамаларына мән берілген жоқ. Элизия мен ассимиляция құбылыстары, яғни, сөйлеу ағынында сөз аралық түйісу кезінде пайда болатын өзгерістер зерттеу нысанына енгізілді. Құрамында паралингвистикалық элементтер, хезитациялық құбылыстар тәрізді көп деңгейлі өлшемдері бар диалектілік корпус когнитивтік, социологиялық және психологиялық тұрғысынан алғанда зерттеу кезінде баға жетпес қайнар көз болады. Сонымен бірге корпустың ақпараттылығын ұлғайтады және корпус көмегі арқылы шешілетін міндеттер ауқымын кеңейтеді.

Anahtar Kelimeler

Лингвистика, Башқұрт тілі, Диалектология, Корпустық лингвистика, Транскрипциялау, Аудиоматериалдар

ON THE PROCESSING OF SOUND MATERIALS FOR DIALECTOLOGICAL AUDIO ENCLOSURES OF THE BASHKIR LANGUAGE

Öz

The article discusses the principles of transcribing audiomaterials of field expeditions adopted in the laboratory of linguistics and information technologies of the Institute of Physical Ural Physics Institute of the Russian Academy of Sciences. This work has been started on the project of compiling an audio corpus according to the dialects of the eastern dialect of the Bashkir language. Transcription is performed in a “semi-morphological record”, which is widely used in speech hulls.
The authors have developed a unified system of graphic transmission of dialect features using special characters and letter combinations to designate those sounds that cannot be transmitted using Bashkir spelling.
The unit of description in the corpus is not only words, but also segmentation marks, symbols denoting paralinguistic elements of speech, such as laughter, coughing, sighing, moaning, smacking, crying, etc., khizitatsionnye phenomena accompanying live speech.
When developing annotations at the level of statements in spelling, the experience of the creators of dialectological and multimedia corps of Russian and Kalmyk languages were applied.
Prosodic characteristics of speech, such as stress, intonation, tone, were not taken into account at this stage of transcribing dialect material. The phenomena of elision and assimilation, that is, changes occurring in the flow of speech at the junction of words, are taken into account.
In the dialect case, such multilevel markup, including paralinguistic elements, citation phenomena, will prove to be an invaluable source for studying language from the point of view of cognitive, sociological and psychological approaches and will increase the information content of the case and will expand the range of tasks solved with the help of the case.

Anahtar Kelimeler

Linguistics, Bashkir language, Dialectology, Corpus linguistics, Transcribing, Audio materials

ОБ ОБРАБОТКЕ ЗВУКОВЫХ МАТЕРИАЛОВ ДЛЯ ДИАЛЕКТОЛОГИЧЕСКОГО АУДИОКОРПУСА БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА

Öz

В статье рассматриваются принятые в лаборатории лингвистики и информационных технологий ИИЯЛ УФИЦ РАН принципы транскрибирования аудиоматериалов полевых экспедиций. Данная работа начата по проекту составления аудиокорпуса по говорам восточного диалекта башкирского языка. Транскрипция выполняется в «полуорфографической записи», которая нашла широкое распространение в речевых корпусных разработках.
Авторами разработана единая система графической передачи диалектных особенностей с использованием специальных знаков и буквосочетаний для обозначения тех звуков, которых невозможно передать при помощи башкирской орфографии.
Единицей описания в корпусе являются не только слова, но и знаки сегментирования, символы, обозначающие паралингвистические элементы речи, такие как смех, кашель, вздохи, стоны, причмокивание, плач и др., хезитационные явления, сопровождающие живую речь.
При разработке аннотирования на уровне высказываний в орфографической записи был применен опыт создателей диалектологических и мультимедийных корпусов русского и калмыцкого языков.
Просодические характеристики речи, как ударение, интонация, тон, на данном этапе транскрибирования диалектного материала не учитывались. Явления элизии и ассимиляции, то есть изменения, происходящие в потоке речи на стыке слов, учитываются.
В диалектном корпусе такая многоуровневая разметка, включающая и паралингвистические элементы, хезитационные явления, окажется бесценным источником при исследовании языка с точки зрения когнитивных, социологических и психологических подходов и повысит информативность корпуса и расширит круг задач, решаемых с помощью корпуса.

Anahtar Kelimeler

Лингвистика, Башкирский язык, Диалектология, Корпусная лингвистика, Транскрибирование, Аудиоматериалы

Kaynakça

• 1. Кибрик А. А., Подлесская В. И. К созданию корпусов устной русской речи: принципы транскрибирования // Научно-техническая информация. Серия 2: Информационные процессы и системы. 2003, № 10. С. 5–13.
• 2. Степанова С. Б., Асиновский А. С., Богданова Н. В., Русакова М. В., Шерстинова Т. Ю. Звуковой корпус русского языка повседневного общения «один речевой день»: концепция и состояние формирования // Компьютерная лингвистика и интеллектуальные технологии: По материалам ежегодной Международной конференции «Диалог» (Бекасово, 4–8 июня 2008 г.). Вып. 7 (14). – М.: 2008. С. 488–495.
• 3. Куканова В.В., Бембеев Е.В., Убушаев Н.Н., Манджиева Б.Б. Устные тексты на калмыцком языке: запись и расшифровка // Вестник калмыцкого университета. 2013 г. №3 (19). С. 56–64.
• 4. Блинова О.В. Будешь задумываться / что говорить / а что не говорить: парадокс наблюдателя и речевой контроль в ОРД [Электронный ресурс]. URL: https://www.slm.uni-hamburg.de/slavistik/forschung/veranstaltungen/symposium-sprachvariation/ downloads -symposium-april-2016/blinova.pdf. (дата обращения: 20.02.2019).
• 5. Белицкая А.А. О роли хезитационных пауз в спонтанной речи // Филология и литературоведение. 2014. № 2 [Электронный ресурс]. URL: http://philology.snauka.ru/2014/02/697 (дата обращения: 20.02.2019).
• 6. Бускунбаева Л. А. Закономерности речевой экономии и их отражение в башкирском языке. Уфа: Гилем, 2008. 140 с.
• 7. Звуковой корпус как материал для анализа русской речи. Ч. 1. Чтение. Пересказ. Описание /отв. ред. Н. В. Богданова-Бегларян. СПб.: Филол. ф-т СПбГУ, 2013. 532 с.
• 8. Щерба Л. В. Фонетика французского языка. Очерк французского произношения в сравнении с русским: пособие для студентов факультетов иностранных языков. М.: Изд-во лит. на иностр. языках, 1953 (1937). 257 с.
• 9. Введенская Л.А., Павлова Л.Г., Катаева Е.Ю. Русский язык и культура речи: Учебное пособие для вузов 12-е изд. Ростов Н/Д: Феникс, 2005. – 544 с.
• 10. Саратовский мультимедийный диалектный корпус. [электронный ресурс] // URL: http://ruscorpora.ru/ sbornik2005/13letuchy.pdf. (дата обращения: 25.03.2019); Мультимедийный корпус диалектных текстов Устьянского района Архангельской области [электронный ресурс] URL: http://www.slavist.de/Pushkino/ (дата обращения: 25.02.2019); Национальный корпус русского языка. [электронный ресурс]
• URL:http://www.ruscorpora.ru (дата обращения: 25.10.2018); Корпус ижемского диалекта коми языка. [электронный ресурс] URL:http://videocorpora.ru/ru/allmedia (дата обращения: 25.030.2019); Национальный корпус калмыцкого языка. [электронный ресурс] URL:kalmcorpora.ru (дата обращения: 25.03.2019).
• 11. Информационная система для описания малочисленных языков народов мира. Создание описаний алтайских и уральских языков России, находящихся на грани исчезновения. [электронный ресурс] // URL: http://lingvodoc.ispras.ru/info (дата обращения: 20.03.2019).