GENETİK-SEMANTİK KODUN TEMELLERİ

Yıl 2018, Sayı: 87, 35 - 56, 27.02.2018

анар салқынбай

Öz

Türk dillerinde bir nesil köklerin anlamı aynıdır. Bugün kullandığımız tüm kelimeler, bu köklerin anlamlı ve kişiselleştirilmiş eserleridir. Her ne kadar dilde gelişim ve değişim konuşmada farklılıklar yaratsa da, ana genetik-semantik kod, kökün birincil anlamını koruyarak ve ana anlamsal alanı tanımlayarak “koruyucu” dur. Genetik-semantik kod temelinde, yeni kelimeler sağduyu içinde korunur ve alt yapısı oluşur. Bu kod, anlamla yakından ilişkilidir, dilin sistematik ve karmaşık bir karakterini korur. Genetik semantik kod, sağduyuyu tanımlayan en eski kök makro değerleri olan bir dizi tarihsel değerdir. Eğer başlıkta genetik-semantik kod yazılmamışsa, dil kendi sistem yapısını korumayı başaramamış ve bu nedenle bir “kaos” haline gelecektir. Genetik ve semantik kod, türev kelimeler arasındaki tarihsel gelişimin, anahtar kelimeler arasındaki bağlantının merkezi bir anahtarıdır. Makale, kelimenin anlamsal türevindeki kodun anlamını analiz eder ve anlamların anlamlarını retrospektif bir yöntemle analiz eder.

Anahtar Kelimeler

Sözcük, Türemiş Kelime, Genetik-Semantik Kod, Etiyolojik Kökler, Retrospektif Yöntem

ГЕНЕТИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ КОДТЫ НЕГІЗДЕУШІ ЭТИМОН ТҮБІРЛЕР

Öz

Түркі тілдеріндегі бір буынды түбірлердің мағынасы, түсінігі бірдей. Біздің қазіргі қолданатын барлық сөздеріміз осы түбірлердің мағыналық және тұлғалық жағынан дамыған туындылары. Тілдің дамуы, өзгеруі сөйлеудегі әртүрлі мәнді өзгерістерді жасаса да, негізгі генетика-семантикалық код «қорғаныш» болып, түбірдің алғашқы мағынасын сақтайды, басты семантикалық өрісті айқындайды. Генетика-семантикалық код негізінде жаңадан туындаған сөздерде ортақ сема сақталады, оның ішкі мағыналық құрылымы қалыптасады. Бұл код мағынамен тығыз байланысты болады, тілдің жүйелі, кешендік сипатын сақтайды. Генетика-семантикалық код - жалпы мағыналық бағдарды анықтайтын ең көне түбірлер макро мағыналарының жиынтығы, тарихи мәні. Атау жасауда генетика-семантикалық код сақталмаса, тіл өзінің жүйелі құрылымын сақтамай, қалай болса, солай құралған «хаосқа» айналар еді. Генетика-семантикалық код – бұл мағыналас сөздердің арасындағы байланыстырушы кілт, туынды сөздердің тарихи дамуындағы орталық идея. Мақалада бір сөзжасамдық ұяға кіретін туынды сөздердің мағыналық семаларында ортақ, өзексеманың болуы осы семантикалық кодтың болуынан екені талданады, сондай-ақ түбірлес сөздер мағыналарын ретроспективті әдіс негізінде, олардың ішкі мағыналық құрылымы арқылы зерттей келе, ортақ мағына көлемі анықталып, мағынаның таралу шегі анықталады.

Anahtar Kelimeler

Код, Сөз, Туынды сөз, Генетика-семантикалық код, Этимон түбірлер, Ретроспективті әдіс

ETIMON JUSTIFYING THE ROOTS OF GENETICS-SEMANTIC CODE

Öz

Now’s Turkic languages’ names have the same side of meaning, understanding and form. All of the words that we use are derivatives that have developed meanings and forms. Even if a language develops, changes and the part of speech changes, the main genetic-semantic sense doesn’t change the saver root’s meaning and sense doesn’t change. If the name is made by its understanding, main and special signs be described. This is the starting meaning and sense. New derivative words save their same sema, the inside meaning structure forms. Genetic-semantic code – the oldest roots’ macromeanings’ common being, semas’ historical meaning defining general program. The first meaning’s division, changing is based on the words’ meanings’ splitting and forming. We are able to show the formal developing and the words’ inside similar history by the genetic-semantic code. When the name is being made and the genetic-semantic code isn’t saved, a language won’t save its system structure, the language would just randomly structure a “chaos”. All the derivatives that have the same root are from one nest, so we conclude that the existence of the main sema is because of a genetic-semantic code. Genetic-semantic code is a connector, binder between the words’ meanings. We can research any words only when we start to understand the language’s history. A genetic-semantic code – central idea in the historical development of the derivative words.

Anahtar Kelimeler

Code, Word, Derivative word, Genetics-semantic code, Etiological roots, Retrospective method

ОСНОВЫ ГЕНЕТИЧЕСКО-СЕМАНТИЧЕСКОГО КОДА

Öz

В тюркских языках корни слов определенного поколения имеют одинаковый смысл. Все слова, используемые ныне, являются персонифицированными производными этих корней. Какие бы не возникали различия из-за развития языка и произношения, материнский генетическо-семантический код ставит во главу угла основной смысл корня, создавая защиту его смысла и определяя область значений слова. По сути генетическо-семантический код создает смысловую оболочку нового слова, формирует его фундамент, напрямую связан со значением, придавая языку систематизированность и разнообразие. Генетическо-семантический код является древнейшей макроценностью, дошедшей до нас в виде цепочки. Если же генетическо-семантический код не написан, язык не сможет сохранить свою системность и впадает в хаос. Генетическо-семантический код является централизованным управлением, связывающим ключевые значения производимых слов. В статье проводится анализ значений производных слов и их кода посредством ретроспективного метода, определяя их реальный смысл.

Anahtar Kelimeler

Код, Лексема, Производное слово. Генетическо-семантический код, Этимологический корень, Ретроспективный метод

Kaynakça

• 1. Аллендорф К. А. (1966). Значение и изменение значении слов (автореф. канд. дис.). – М.
• 2. Оразов М. (1991). Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 211 б.
• 3. Древнетюркский словарь. (1969). – Л.: Наука,. 676 б.
• 4. Латинско-русский словарь. (1976). –М.: Русский язык. -1096 б.
• 5. Англо-русский словарь. (1981). –М.: Русский язык, 647 б.
• 6. Қашқари М. (1960-1963). Девону лугот­ит түрік. Т. I, II, III. Ташкент.
• 7. Кочергина В. А. (1996). Санскритско-русский словарь. – М.: Филология, 943 б.
• 8. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. (1974). – Алматы: Ғылым, 1-т., 695 б.