ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРДЕГІ ЕСІМ СӨЗДЕРДІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫНЫҢ КЕЙБІР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ («Чингиз-наме» және «Тәварих-и мусиқиун» ескерткіштері негізінде)

Yıl 2016, Sayı: 78, 59 - 68, 28.08.2016

H. V. Masımova

Öz

Жазба ескерткіштер тілі орта ғасырлардағы жазба тіл мен қазіргі түркі тілдерін байланыстыратын маңызды саты болып табылады. Ескерткіштердің нақты морфологиялық ерекшеліктерін зерттеу ескі түркі тілдері мен жаңа түркі тілдерінің тарихи байланысын, қалыптасу, даму барысын анықтауда маңызы зор. Мақалада «Шыңғыс-наме» (ХVІ ғ.) және «Тәварих-и мусиқиун» (XІX ғ.). ескерткіштерінің тіліндегі есімдердің грамматикалық категориялары қарастырылған. Ескі ұйғыр жазба әдеби тіліне тән грамматикалық, көне (архаикалық) формалар «Шыңғыс-наме» және «Тәварих-и мусиқиун» ескерткіштері тілінде көп кездескенімен, ол негізінен жалпыхалықтық тілге негізделген. Жазба ескерткіштердің тілі, жалпы алғанда, шағатай дәуірінің және одан кейінгі классикалық жазба әдеби тілдің морфологиялық ерекшеліктерін сақтаған. Алайда бірқатар грамматикалық көрсеткіштер азын-аулақ өзгерістерге ұшыраса, енді бірқатары жаңа сапалық өзгерістерге түскен.

Anahtar Kelimeler

Ескерткіш, тіл, Грамматикалық категория, Жазба ескерткіштер тілі, «Чингиз-наме», «Таварих-и мусиқиун»

SOME FEATURES OF GRAMMATICAL CATEGORY NAMES IN THE WRITTEN MONUMENTS (based on monuments "Chingiz-name" and "Tawarih-i musiqiun)

Öz

The language of written sources started linking medieval Turki and modern Turkic languages. Research of concrete morphological particularities of the monuments has great significance in determining historical interactions and formation of the development of medieval and modern Turkic languages. When comparing languages of monuments «Chingiz-name» (ХVІ c.) and «Tawarih-i musiqiyun» (XІX c.) with medieval and modern Uyghur languages, including morphological perticularities of the texts of the monunent, we can reveal continuity between Old Uyghur literary language and modern Uyghur language. The article examines languages of the monuments «Chingiz-name» (ХVІ c.) and «Tawarikh-i mussiqiyun» (XІX c.). The language of «Chingiz-name» exposes particularities typical to Old Uyghur language. Research on grammatical categories of Nouns in «Tawarikh-i mussiqiyun» shows that starting from the second half of the ХІХ century transformation from literary traditions of Old Uyghur language to the norms of the modern Uyghur langauge occurs.

Anahtar Kelimeler

Monument, Language, Grammatical category, «Chingiz-name», «Tawarikh-i mussiqiyun»

Kaynakça

• 1. Утемиш-хаджи. Чингиз наме (Факсимиле, перевод, транскрипция, текстологические примечания, исследование В.П.Юдина). Подготовила к изданию Ю.Г. Баранова. Комментарии и указатели М.Х. Абусеитовой. Алма-Ата, 1992.
• 2. Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері. ІІІ том. Өтеміс қажының «Шыңғыс-намесі» тілінің көрсеткіш-сөздігі. Алматы, «Дайк-Пресс», 2006. –304 б.
• 3. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. – М.–Л., 1962. – 276 с.
• 4. Хәмит Төмүр, Абдуруп Полат. Чағатай тили. – Қәшқәр уйғур нәшрияти,1987. –430 б.
• 5. Janos Eckmann. Čaĝatayca el kitabi. – Istanbul, 1988. – 290 с.
• 6. Кондратьев В.Г. Очерки грамматики древнетюркского языка. – Ленинград, 1970. – 270 с.
• 7. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VІІІ века. – Алма-Ата, 1971.
• 8. Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник ХІV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык. Часть І. – Алма-Ата, 1975. – 210 с.
• 9. Абдурахмонов Ғ., Шукуров Ш. Узбек тилининг тарихий грамматикаси. – Тошкент, 1973. – 452 б.