ЕЖЕЛГІ ҚАҢЛЫ МЕМЛЕКЕТІНІҢ МӘДЕНИЕТІ

Yıl 2014, Sayı: 68, 16 - 30, 19.12.2014

O. Bekzhan

Öz

Қаратаудың күнгей бетіндегі тарихи қалалық топонимдердің арасында соңғы буыны НАҚ болып келетін атаулар өзінің ежелгілігімен ерекшеленеді.
Тіліміздегі керней, сырнай сөздерінің түпкі төркіні қарнақ~ сырнақ түбірлері деп білеміз. Ал қар // сыр сөздері – мар // мұр (мүйіз) сөздерінің сәйкестүрлері. Мұндай тұжырымдар қарнақ // сырнақ сөздері көне заманда “мүйіз екі” (қос мүйіз) мағынасын білдіргенін байқатады. Осындай қолданыс – қарнақ> қарнағ> қарнай // карнай> керней; сарнақ >сарнағ//сырнағ> сырнай – араб тіліне “қарнайни (екі мүйіздің)” болып енген деуге болады. Қолданыла келе қарнақ // сырнақ сөздеріндегі нақ сөзі де “іші қуыс зат” (нақ> нағ >нау(а); нақ >нағ >най “сыбызғы”) мағынасын иеленгені аңғарылады.
-Нақ, -кент морфемаларының шығу төркіні туралы екінші пайымға зер салсақ, ежелгі Қаңлы және одан арғы мемлекеттердің қалалары Қарнақ, Шорнақ, Йүгнек, Шобанақ, Ташанақ, Сығанақ болып, қазірге дейін аталып келеді. Тағы бір осыдан кейінгі түркіше көне атаулар Құмкент, Саудакент, Өзкент, Жанкент, Сүткент, Манкент сияқты болып келеді. Бұлардың соңындағы КЕНТ атты бөлігі ел, халықтың тұрғын жайы деген мәнді білдіретін сөз екені белгілі. Ал нақ сөзінің тап сондай елді-мекен деген мағынасын ешбір түркі халықтарының сөз қорынан кездестірмейміз. Соған қарағанда бұл сөз өте ежелгі заманда қолданылып, кейін оның орнын басқа сөзқолданысы иемденген тәрізді.
Кент сөзінің көне қолданысы ҚАНТ екені мәлім. Осы сөзді керісінше оқысақ, ТНАҚ болып шығады. Бұл жоғарыдағы Қарнақ, Шорнақ атауларындағы НАҚ сөзі емес пе, тек олардағы Т дыбысы уақыт өте келе қысқарған. Яғни, ежелгі заманда бұл қалалар Қартнақ, Шортнақ, Йұқтнақ болып айтылған.
2002 жылдың 21 мамырында филол. ғ. д. Али Аббас Чинар мен тарих ғ. к. Зікірия Жандарбек Маңғыстау облысында ғылыми экспедицияда болып келді. Экспедиция өзінің алдына қойған мақсатын түгел орындап, 4 маусым күні табысты оралды. Экспедицияның үлкен олжасы, түркология ғылымына қосылған жаңалық, Ералиев ауданындағы «Ерсарының қайрағы» деген жердегі көне түркі күлбізік (руна) жазуы бар үлкен сынтасты табуы болды. «Ерсарының қайрағы» деп сол сынтас аталады екен. Жазу тас бағанның жоғарғы жағында көне түркі әліппиімен, ірі етіп, терең ойылып жазылған. Үш таңбадан тұрады: Транскрипциясы: Қа НҚ еЛ²і. Аудармасы: Қаңлы елі (тура мағынасы : Қанқ елі).
Күлтөбе қала орнынан табылған жазуларды үлкен жазу және кіші жазулар деп бөлгенбіз. Үлкен жазу деп КЛТ – ІV (Күлтөбе – ІV) жазуын айтсақ, қалған жазулары көлеміне қарай кіші жазулар болып саналады. Солардың ішіндегі кірпіш сынығының және жазу көлемінің ең кішісі деп саналғаны – Күлтөбе – V жазуы. Жазуда күлбізік әліппиімен 25 таңба жазылған. Мағынасы «ежелгі ата-бабалар құрған ел мен жер – алып, ақ» деген мәндерді білдіреді.

Anahtar Kelimeler

Қаңлы, Күлбізік, Нақ, Кент, Күлтөбе

CULTURE OF THE ANCIENT STATE KANLY

Öz

There is also another etymology morphemes -nak, -kent. For example, the names of the cities of ancient Turkic states are called as Karnak, Shornak, Uignek, Shobanak, Tashanak, Syganaқ. And there is another group of cities, which are called as Kumkent, Saudakent, Ozkent, Zhankent, Sutkent, Mankent. Morpheme KENT we know the value as "town". On the contrary nak morpheme has no such explicit value. In connection with these assumptions we can assume that the word was used in ancient times as it is replaced by another word.
We know that the words of Kent solid option is KANT. Expect that the word Kant ancient than Kent. If we read the word from the end to the initial letter, then the word is converted to the word TNAK. This word reminds us morpheme NAK, in the names of Karnak, Shornak, with a change in the sound of T will diminish with time. That is, in those ancient times the city was called as Kartnak, Shortnak, Iuktnak.
In the 4th June 2002, the scientific expedition doctor of Philology Abbas Ali Cinar and candidate of Philology Z.Zhandarbek returning from Mangistau region successfully. The main success and the news is that they have found a runic inscription on a stone pillar in the area "Ерсарының қайрағы " in the area named "Yeraliyeva." Called " Ерсарының қайрағы" at the beginning of the name of that stone pillar. The inscription is written on top of the pillars in the runic alphabet, large, with deep carving. Title composed of three digits. Transcription: Kank Eli. Translation: Kanly Eli (State Kangly) (direct value: Kank Eli (State Kank).
We shared the writings found from Kultobe large and small. On the inscription refers - KLT - IV (Kultobe IV). And the rest were called small, due to the small size ihnim. Among them are the size of the smallest inscription was considered an inscription - Kultobe - V. The inscription written in runic alphabet of 25 characters. Reading the inscription in the ancient language, "Land and country, created by the ancient ancestors - great, honest and transparent".

Anahtar Kelimeler

Kanly, Kulbezik, Nak, Kent, Kultobe

Kaynakça

• Аманжолов, А. С. (2003). «История и теория древнетюркского письма». Алматы, «Мектеп» баспасы, 237-б.
• Байпаков, К.М., Подушкин А.Н. (1989). «Памятники земледельческо-скотоводческой культуры Южного Казахстана». Алма-Ата, изд. “Наука”, С. 28-78.
• Байпаков, К.М., Елеуов М.Е. (2002). «Кангюй, Кангха, Кангу Тарбан» Түркология, Түркістан, № 1, С. 56.
• Байчоров, С.Я. (1989). «Древнетюркские рунические памятники Европы». Ставрополь, С. 73, 136.
• Бекжан, О. (2001). «Енесей ескерткіштеріндегі белгісіз бесінші бірігіңкі дауыссыздардың мағынасы мен таңбасы». Тілтаным, № 2, 99-б.
• Бекжан, О. (2003). «Маңғыстау – Хун – Қаңлы жазуы». Қазіргі заманғы түркология ғылымының өзекті мәселелері және алдағы міндеттері. І Халықаралық Түркология Конгресі материалдары. Түркістан, 96-108-бб.
• Бекжан, О. (2003). «Маңғыстаудағы Сенек жазуы». Түркология, № 4, 3-19-бб.
• Бекжан, О. (2005). «Көне түркі жазба ескерткіші Шу-2 бітігінің мағынасы». Қазақстанның ғылыми әлемі, № 2, 97-103-бб.
• Бекжан, О. (2005). «Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі белгісіз сегізінші бірігіңкі дауыссыздардың мағынасы мен таңбасы». Көне түркі жазба ескерткіштері: жазу мәдениетінің бастаулары, тілдің даму құбылыстары. Алматы, «Информ-А» баспасы, 83-б.
• Бекжан, О. (2006). «Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі белгісіз жетінші бірігіңкі дауыссыздардың мағынасы мен таңбасы». Қазіргі заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы міндеттері. ІІ Халықаралық Түркология конгресі материалдары. Түркістан, «Тұран» баспасы, 218-233-бб.
• Бекжан, О.Д. (2006). «Есік жазуының мағынасына қосымша жаңа дәлелдер мен түзетпелер». Хабаршы, Әл-Фараби ат. Қазақ Ұлттық Университеті, филология сериясы. Алматы, № 1, 157-б.
• Бекжанүбірі, О. (1993; 1995; 2006). «Күміс тостағандағы көне жазудың сыры». Ана тілі, № 47-49; «Әлемдегі ең көне карта». Ана тілі, № 38; «Есік жазуының мағынасына қосымша жаңа дәлелдер мен түзетпелер». Хабаршы, Әл-Фараби ат. Қазақ Ұлттық Университеті, филол. сериясы. Алматы, № 1.
• Бекжанүбірі, О. (1998). «Надыр күл жазулы ескерткішінің мағынасы». Сауранбаев және қазақ тіл білімі. Алматы, 65-б.
• Бекжанүбірі, О. (2008). «Күл әліпбиі – қазақтың төл әліпбиі». Қазақстан – Заман, № 49-52 (желтоқсан); «Қанқ елінің жазуы. 1. Күлтөбе – ІV жазуы». Түркология, № 1-2, 3-31- бб.
• Васильев, Д.Д. (1983). «Корпус тюркских рунических памятников бассейна Енисея». Л., С. 88
• Исқақов, М.Ө. (1980). «Қазақ календары». Алматы, 255-б.
• Қазақтың көне тарихы. (1993). Алматы, “Жалын” баспасы, 58-б.
• Қазақша-орысша сөздік. (2001). Алматы, «Дайк-Пресс» баспасы, 659-б.
• Қашқари, М. (1993). «Түбі бір түркі тілі». Алматы, Ана тілі, 16-б.
• Қожа, М. Б. (2001). «Два сосуда с надписями кангюйского времени (І – V вв. н. э.) из Южного Казахстана». Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. Алматы, «Ғылым» баспасы, 539-541-бб.
• Қорқыт ата кітабы. (1986). Алматы, «Жазушы», 34-б.
• Малов С.Е. (1951). Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., С. 354, 361.
• Малов, С.Е. (1952). «Енисейская письменность тюрков». М.-Л., С. 58.
• Малов, С.Е. (1959). «Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии». М.-Л., С. 76.
• Маргулан, А.Х. (1997). «Мир казаха». Алматы, издательство “Институт развития Казахстана” С. 39-44.
• Өмірәлиев Қ. (1988). «Оғуз қаған» эпосының тілі. Алматы, «Ғылым», 84-85-бб.
• Подушкин, А.Н. (2000). «Арысская культура Южного Казахстана ІV в.до.н.э.- VІ в.н.э.». Туркестан, С. 23.
• Подушкин, А.Н. (2005). «Новые памятники письменной культуры Южного Казахстана». SHYGYS, № 2, С. 133-139.
• Тұяқбаев, М. (2001). «Түркістан тарихы» мұражайындағы түркі дәуірінің ескерткіштері». Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. Алматы, «Ғылым» баспасы, 514-525-бб.