TÜRK HALKLARINDAKİ TABU SÖZLER VE YASAKLAR

Yıl 2022, Sayı: 111, 30 - 47, 31.10.2022

Bagdat Yertayeva

Öz

Makalede "tabu" teriminin oluşumu, Türk halklarındaki tabu’nun çeşitli özellikleri mitsel, geleneksel, dini inanç ve adet açısından anlatılacaktır. Tabu kavramını ayrıntılı olarak inceleyen yabancı bilim adamları J.Fraser, A.A.Reformatsky, Pierre Giro, A.I.Ivanov, S.P.Nesterov, G.P.Snesarev'in görüşlerine dayanarak, onların tabu hakkındaki farklı bilimsel yaklaşımları incelenecektir. Bunun yanı sıra Türk halklarında yerleşen tabu kavramının inanç ve yasaksa olan doğrudan ilişkisi açıklanacaktır. Ayrıca Türk halklarında yerleşik tabu biçimleri ile bu alandaki bilim adamlarının tabu ve yasak konusundaki araştırmalarına dayanarak, Türk halklarının gelenek ve dini inançlarıyla ilgili yerleşik tabu’nun benzerlikleri ve farklılıkları karşılaştırmalı olarak ele alınacaktadır. Bu anlamda tabu ve yasak sözcükleri birbiriyle ilişkili kavramlardır. Yasak, halkın terbiye, bir rol modeli ve danışmanlık örneği ve eğitim araçlarından biri. Tabu ise, adetlere ve dinsel inançlara dayalı bir kurallar bütünüdür. Dolayısıyla tabu ve yasak kavramları yüzyılların nesilden nesile aktarılan mirası, babadan oğula geçen bir rol modeldir. Araştırma sonucunda Kazak ve Türk halklarında bulunan ve bu güne kadar korunan yasak ve tabu türleri ile hayvan, bitki ve insan adlarıyla ilişkilendirilen tabu sözlerinin özellikleri ile yasak sözleri gruplandırdık.

Anahtar Kelimeler

tabu, gelenek, sihir, adlandırma, yasak, terbiye, inanç.

Түркі халықтарындағы табу сөздер мен тыйымдар

Öz

Мақалада табу терминінің қалыптасуы, түркі халықтарындағы табудың мифтік, дәстүрлік, діни сенімдер, әдет-ғұрыптар тұрғысынан әртүрлі ерекшеліктері айтылады. Табу ұғымын кеңінен қарастырып зерттеген шетел ғалымдары Ж.Фрезер, А.А.Реформацкий, Пьер Гиро, А.И.Иванов, С.П.Нестеров, Г.П.Снесаревтің пікірлері негізге алына отырып, ғалымдардың табу жөніндегі түрлі ғылыми көзқарастарына сипаттама беріледі, сонымен қатар, түркі халықтарында қалыптасқан табудың тікелей сеніммен, тыйыммен байланысы қарастырылады. Түркі халықтарындағы табудың қалыптасқан түрлері және ғалымдардың табу және тыйыммен байланысты жазған зерттеулеріне сүйене отырып, түркі халқындағы әдет-ғұрып, діни сенімге байланысты қалыптасқан табудың ұқсастықтары мен айырмашылықтары салыстырмалы түрде қарастырылады. Табу мен тыйым сөздер бір-бірімен байланысты қалыптасқан ұғымдар. Тыйым – халықтың тәлім-тәрбие, үлгі – өнеге, ақыл-кеңес берудегі тәрбие құралдарының бірі болып табылады. Ал, табу әдет-ғұрып, діни сенім негізінде қалыптасқан ережелер жиынтығы болып саналады. Табу да және тыйым сөзде де ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан ғасырлар мұрасы, атадан балаға аманат болып табылатын үлгі-өнеге. Мақала соңында қазақ халқы мен түркі халықтарындағы сақталған тыйым мен табу түрлеріне қатысты және жануар, өсімдік, адам атауларына байланысты пайда болған табу сөздердің ерекшеліктеріне мен тыйым сөздер төңірегінде топтастырулар жасап ұсындық.

Anahtar Kelimeler

табу, әдет-ғұрып, магия, ат қою, тыйым, тәрбие, сенім.

Taboo words and prohibitions in Turkic peoples

Öz

In the article, the formation of the term "taboo", and various features of taboo in Turkish peoples will be explained in terms of mythical, traditional, religious beliefs and customs. Based on the views of foreign scholars J.Fraser, A.A.Reformatsky, Pierre Giro, A.I.Ivanov, S.P.Nesterov, G.P.Snesarev, who studied the concept of taboo in detail, their different scientific approaches to taboo will be examined. In addition, the direct relationship between the concept of taboo, which is settled in Turkish peoples, and belief and prohibition will be explained. In addition, based on the established taboo forms in Turkish peoples and the research of scientists in this field on taboo and prohibition, the similarities and differences of the established taboo related to the traditions and religious beliefs of the Turkish peoples will be discussed comparatively. In this sense, the words taboo and prohibition are related concepts. The ban is an example of public upbringing, a role model and counseling, and one of the educational tools. Taboo, on the other hand, is a set of rules based on customs and religious beliefs. Therefore, the concepts of taboo and prohibition are the legacy of centuries passed from generation to generation, a role model passed from father to son. As a result of the research, we have grouped the prohibition and taboo types found in Kazakh and Turkish peoples and preserved until today, and the characteristics of taboo words associated with the animal, plant, and human names, and prohibition words.

Anahtar Kelimeler

taboo, tradition, magic, naming, prohibition, upbringing, belief.

Слова табу и запреты у тюркских народов

Öz

В статье описывается формирование термина табу, различные черты табу у тюркских народов с точки зрения мифических, традиционных, религиозных верований и обычаев. Опираясь на мнения зарубежных ученых Ж. Фрэзера, А. А. Реформатского, Пьера Жиро, А. И. Иванова, С. П. Нестерова, Г. П. Снесарева, широко изучавших понятие табу, описываются различные научные взгляды ученых на табу, а также рассматривается связь табу, сложившегося у тюркских народов, с прямой верой и запретами. На основании установленных разновидностей табу у тюркских народов и исследований, написанных учеными, касающихся табу и запретов, сравнительно рассматриваются сходства и различия табу, сформированные в силу обычаев и религиозных верований тюркского народа. Табу и запретные слова — родственные понятия. Запрет является средством воспитания народа. А табу считается сводом правил, сформированных на основе обычаев и религиозных убеждений. Табу и запретные слова являются наследием веков, переходившем из поколения в поколение, а также моделью поведения, которая передается от отца к сыну. В конце статьи нами произведена группировка табу и запретов, связанных с видами запретов и казахского и других тюркских народов, а также характеристика табуированных слов, появившихся в связи с названиями животных, растений.

Anahtar Kelimeler

табу, обычаи и традиции, магия, наречение именем, запреты, воспитание, вера.

Kaynakça

• 1. Abasilov A. Äleumettik lingvistika sözdigi. – Almaty: «Asyl kitap», 2016. – 168 b.
• 2. Qurmanbaiüly Ş, İsaqova S, Mizamhan B, Älimbek G, Mamyrbekova G, Boranbaiev D. Qazaq tilinin kirme sözder sözdigi. – Almaty: «Ülttyq audarma biurosy», 2019. - 596 b.
• 3. Savaş H. (2017), “Türk Efsanelerinde Karşılaşılan Tabuların Tasnifine Dair Bir Deneme”, Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi , cilt 2, sayı 4, s. 163 – 174
• 4. Reformatskii A. A. Vvedenie v iazikovedenie. – «Aspekt Press», 2005. - 536 s.
• 5. Slovar instrannyh slov. – Moskva: «Russkii iazik», 1979. - 627s.
• 6. Arslan Erol H. (2017),, “Tabu ve Kelimelerin Anlam Alanlarına Etkisi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, sayı 2, 2002. s. 35-56.
• 7. Bolğanbaiüly Ä, Qaliüly Ğ. Qazirgi qazaq tilinin leksikologiasy men frazelogiasy. Oqu qüraly. – Almaty: «Sanat», 1997. - 256 b.
• 8. Janüzaqov T. Qazaq tilinin sözdigi . – Almaty: «Daik-Press» 1999. - 776 b.
• 9. Orozbayev M, Moldalieva N. (2020), “Kırgızcadaki Kurt (Börü) ile İlgili Örtmece Kelimeler ”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, cilt, sayı 32, 23 – 38 s.
• 10. Üzaqbaeva S. Qazaq halyq pedagogikasy. – Almaty: «Globus», 2013. – 468 b.
• 11. Ahmetov Ä. Türki tilindegi tabu men evfemizmder. – Astana: «Gylym baspasy», 2015. -204 b.
• 12. Omarüly Q. Äke . – Almaty: «Balausa», - 307 b.
• 13. Momyşüly B. Üşqan üia. – Almaty: «Ata-müra», 2003. - 10 b.
• 14. Arğynbaev H. Qazaqnyn otbasylyk dästürleri . – Almaty: «Qainar», 2005. - 216 b.
• 15. Güngör A. (2006), “Tabu-Örtmece (Euphemizm) Sözler Üzerine”, Erzurum A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 29, s. 73-74
• 16. TÜRKERİ Z. (2019) , “Uygur Halk İnançları ve Yasak-Örtmece Üzerine”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, cilt 3, sayı 2, s. 309 - 319
• 17. Killi Yılmaz G. (2017),“Saha Türkçesinde Ayı İle İlgili Örtmece Söz Varlığı ”, Türkbilig, cilt , sayı 33, s. 25
• 18. Fromkin V, Rodman R. Haims N. Til bilimine kirispe. – Almaty: «Ülttyq audarma biurosy» 2018. – 608 b.
• 19. Ahmetov Ä. Tübü türkü örkeniyet. – Almaty: «Arys», 2009. – 344 b.
• 20. Kenjeahmetüly S. Ulttıq adet-guruptın beimalim 220 turi. – Almaty: «Sanat», 1998. – 256 b.