KAZAK DEKORATİF SANATINDA TÜRK ETNOKÜLTÜRÜNÜN GÖRÜNTÜLERİ

Yıl 2022, Sayı: 112, 92 - 109, 26.12.2022

Erzhan Auelbekov

Öz

Bu çalışmada, ülkede "Kültürel Miras", "Manevi Canlanma", "Büyük Bozkırın Yedi Yönü" gibi programlar temelinde uygulanan sanat eğitimi sisteminde halk dekoratif zanaatının özünü ve içeriğini tartışılmıştır. Kazak süsleme sanatlarında asırlık Türk kültürünün tezahürleri ayrıntılı olarak ele alınmakta ve Türk etnokültürel teorilerindeki karakteri tarihsel, manevi ve sanatsal bir bakış açısıyla analiz edilmiştir. Türk bilgisinden hareketle, Türk etnik kültürünün özelliklerini karakterize eden saukele, takiya gibi başlıklar başta olmak üzere bazı el sanatlarının üslup, sembolik ve figüratif özellikleri ve süslemelerin kullanımları incelenmiştir. Kazak ve diğer Türk halklarının halk el sanatlarının Türk etnokültüründeki benzerlikleri ve halk el sanatlarının gelişiminin dünya görüşü, inançlar, yaşam tarzı, halkların ekonomisi ile yakından bağlantılı olduğuna dair kanıtlar gösterilmiştir. Türk halklarının el sanatlarındaki ulusal süslemeler, sembolik imgeler, motifler karşılaştırılmakta, anlamsal özellikleri Türk etnokültürünün işaretleri olarak tanımlanmaktadır. Kazak zanaatlarının Türk etnokültüründe özel yeri, Büyük Bozkır topraklarındaki göçebe geleneklerin doğrudan ardılı olarak belirlenirmekte, onlara tarihi, etnografik ve sanatsal bilimsel açıklamalar verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

milli zanaat, Türk etnik kültürü, süs eşyaları, ruh, sembol, sanatsal imgeler, kültürel değerler, Türk etnik kültürünün işaretleri

ҚАЗАҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕРІНДЕГІ ТҮРКІЛІК ЭТНОМӘДЕНИЕТ БЕЙНЕЛЕРІ

Öz

Мақалада еліміздегі «Мәдени мұра», «Рухани жаңғыру», «Ұлы Даланың жеті қыры» сияқты бағдарламалар негізінде жүзеге асырылып жатқан көркемдік білім беру жүйесіндегі ұлттық сәндік қолөнердің мәні мен мазмұндық ерекшеліктері қарастырылады. Қазақ сәндік қолөнеріндегі санғасырлық түркілік мәдениеттің көріністері жан-жақты қаралып, оның түркілік этномәдениет теорияларындағы сипаты тарихи, рухани, өнертанымдық тұрғыдан талданады. Түркілік этномәдениет белгілерін сипаттайтын кейбір қолөнер бұйымдарының, әсіресе сәукеле, тақия сияқты бас киімдерді жасаудың, ондағы ою-өрнектерді қолданудың стильдік, символдық, бейнелік ерекшеліктері түркілік таным негізінде талданып қарастырылады. Түркілік этномәдениеттегі қазақ және басқа да түркі халықтарының ұлттық қолөнерінің ұқсастығы көрсетіліп, халықтық қолөнердің дүниетанымдық көзқарастарымен, наным-сенімдерімен, тыныс-тіршілігімен, шаруашылығымен тығыз байланыста дамып отыратындығына дәлелдемелер келтіріледі. Түркі халықтарының қолөнеріндегі ұлттық ою-өрнектер, символдық таңбалар, мотивтер салыстырылып, мәндік-мазмұндық ерекшеліктері түркілік этномәдениет белгілері ретінде сипатталып беріледі. Ұлы Дала жерінде көшпенділік дәстүрлердің тікелей мұрагері ретінде қазақ қолөнерінің түркілік этномәдениеттегі ерекше орны анықталып, оларға тарихи-этнографиялық, өнертанымдық ғылыми түсіндірмелер жасалады.

Anahtar Kelimeler

ұлттық қолөнер, түркілік этномәдениет, ою-өрнектер, рух, символ, көркем бейнелер, мәдени құндылықтар, түркілік этномәдениет белгілері.

IMAGES OF TURKISH ETHNOCULTURE IN KAZAKH DECORATIVE ART

Öz

The article examines the essence and content of folk decorative crafts in the system of art education, which is implemented in the country on the basis of such programs as "Cultural Heritage", "Spiritual Revival", "Seven Facets of the Great Steppe". The manifestations of centuries-old Turkic culture in Kazakh decorative crafts are considered in detail, its character in the theories of Turkic ethnoculture is analyzed from historical, spiritual, artistic points of view. On the basis of the Turkic knowledge, the stylistic, symbolic and figurative features of some handicrafts, especially headdresses, such as saukele, takiya, and the use of ornaments in them, characterizing the features of the Turkic ethnoculture, are analyzed. The similarities of folk crafts of the Kazakh and other Turkic peoples in the Turkic ethnoculture are shown, as well as evidence that the development of folk crafts is in close connection with the worldview, beliefs, way of life, economy of the peoples. National ornaments, symbolic images, motifs in the crafts of the Turkic peoples are compared, their semantic features are described as signs of the Turkic ethnoculture. The special place of Kazakh crafts in the Turkic ethnoculture as a direct successor of nomadic traditions on the land of the Great Steppe is determined, historical, ethnographic and artistic scientific explanations are given to them.

Anahtar Kelimeler

folk crafts, turkic ethnoculture, ornaments, spirit, symbol, artistic images, cultural values, signs of Turkic ethnoculture.

ОБРАЗЫ ТЮРКСКОЙ ЭТНОКУЛЬТУРЫ В КАЗАХСКОМ ДЕКОРАТИВНОМ ИСКУССТВЕ

Öz

В статье рассматривается сущность и содержание народно-декоративного промысла в системе художественного образования, которое реализуется в стране на основе таких программ, как «Культурное наследие», «Духовное возрождение», «Семь граней Великой степи». Подробно рассматриваются проявления многовековой тюркской культуры в казахских декоративных промыслах, анализируется ее характер в теориях тюркской этнокультуры с исторической, духовной, художественной точек зрения. На основе тюркского познания анализируются стилистические, символические и образные особенности некоторых изделий народного промысла, особенно головных уборов, таких как саукеле, такия, и использование в них орнаментов, характеризующих особенности тюркской этнокультуры. Показаны сходства народных промыслов казахского и других тюркских народов в тюркской этнокультуре, а также доказательства того, что развитие народных промыслов находится в тесной связи с мировоззрением, верованиями, бытом, хозяйством народов. Сопоставляются национальные орнаменты, символические образы, мотивы в ремеслах тюркских народов, описываются их семантические особенности как признаки тюркской этнокультуры. Определяется особое место казахских ремесел в тюркской этнокультуре как прямого продолжателя кочевых традиций на земле Великой Степи, даны им историко-этнографические и художественные научные объяснения.

Anahtar Kelimeler

национальное ремесло, тюркская этнокультура, орнаменты, дух, символ, художественные образы, культурные ценности, признаки тюркской этнокультуры.

Kaynakça

• 1. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы. – Астана. 2006-2011 жылдар. Источник: https://e-history.kz/kz/first-president/show/12320/.
• 2. «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру». Егемен Қазақстан. Астана. 12 сәуір, 2017.
• 3. «Ұлы Даланың жеті қыры». Егемен Қазақстан. Астана, 21 қараша, 2018.
• 4. Әбу Насыр Әл-Фараби. Монография. /А.Көбесов. Әл-Фараби ат. ҚазҰУ. –Алматы:Қазақ университеті, 2004, -174 б.
• 5. Келімбетов Н. Түркі халықтарының ежелгі әдеби жәдігерліктері. Хрестоматия. Алматы: Раритет, 2019. -904 б.
• 6. Махмұт Қашқари. Түбі бір түркі тілі (Диуани луғат ат-түрк). Алматы: Ана тілі, 1993. -102 б.
• 7. Пірәлиев С.Ж., Керімов Л.К. Таным және студент. –Алматы: Санат. 2007.-208 б.
• 8. Джанибеков У. Культура казахского ремесла. /У.Джанибеков. -Алма-Ата: Өнер, 1982.
• 9. Әмірғазин Қ. Қазақ қол өнері. Алматы. «Дайк пресс». 2004, -162 б.
• 10. Валерия Прищепова. К 150-летию со дня рождения С.М.Дудина — художника, этнографа. Антропологический форум № 15 online. Санкт-Петербург. 2011.-42 с.
• 11. Ералин Қ.Е., Айменов Ж. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері. Түркістан. Тұран баспасы. 2012. -124 б.
• 12. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы: Санат баспасы. 2001.-320 б.
• 13. Болатбаев Қ.К. Көкжиек және кеңістік. –Алматы: Алматы баспа үйі ЖШС, 2008. -192 б.
• 14. Балкенов Ж. Өрнек өнері арқылы болашақ мұғалімдерді көркем шығармашылыққа даярлау (Монография). –Алматы. Ғылым. -2001. -372 б.
• 15. Қырықбаев С., Оразалиев С., Адамқұлов Н. Халықтық көркемөнер шығармашылығы. Оқу-әдістемелік құрал. –Астана: Фолиант, 2015.-208 б.
• 16. Аджи Мурад. История тюрков. Такими знали нас. –М. Изд. АСТ. 2015. -317 с.
• 17. Design of applied and decorative art elements based on the example of Nanai shaman's culture. Maria Gaidysheva, Alexey V.Parnyakov. Pacific Science Review Volume 16, Issue 2, June 2014, pages 140-147.