Abstract
13. yüzyılda başlayan Moğol fetih hareketiyle birlikte Moğolca, dönemin “öğrenilmesi gereken” dillerinden olmuş ve bu sebeple dönem sözlükçülerinin kaleme aldığı Mukaddimetü‘l-Edeb, Kitâb Hilyetü‘l-insân ve Helbetü‘l-lisân (İbni Mühenna Lügati), Resuli Sözlüğü, Şâmilü‘l-Luġa, Ferheng-i Nasıri ve Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muġalî gibi eserlerde kendine yer bulmuştur. Bu makalede, söz konusu sözlüklerin Moğolca söz varlığı içerisindeki askeri terminoloji tespit edilecek; aynı sözlüklerdeki Türkçe karşılıklarıyla mukayeseli olarak tartışılarak Batı Orta Moğolca ile Türkçe askerî terminoloji arasındaki ortaklık ve ayrılıklar gösterilmiştir. Arap harfli Moğolca sözlüklerde Moğolca savaş araç-gereç adları şu şekilde geçmektedir: bulau “gürz, topuz”, dūlγan “başlık”, hesi “sap; kılıç sapı”, ildü “kılıç”, jida “süngü”, kituγa “bıçak”, kögürge “davul”, moγodaq “kör kılıç; kör bıçak”, qalqan “kalkan”, qudqa “bıçak”, qui “kın”, ququ “bıçak”, quyaq “zırh”, tuγ “tuğ, sancak”. Bozkır halklarının en önemli savaş araç-gereçlerinin başında gelen ok ve okçulukla ilgili kelimeler, Arap harfli Moğolca sözlüklerde çok geniş bir şekilde verilmiştir: aqsau qurman “okluk kemeri”, bariūl “yay kabı”, demiren “ok ucu”, erekebči “yüksük”, kerčėsün “yiv, çentik”, kiriš “yay kirişi”, köbči “yay kirişi”, numun “yay”, ödün “ok tüyü”, qodali “kemik uçlu ok”, qor “okluk, sadak”, qorumsaqa “okluk, sadak”, quldasun “yay tozu”, sumun “ok”. Ok ve okçulukla ilgili kelimeler arasında Türkçe demiren “ok ucu” ve kiriš “yay kirişi” kelimeleri dikkat çekicidir. Bu kelimelerden kiriš “yay kirişi” ile Moğolca eş anlamlısı olan köbči “yay kirişi” kelimesi birlikte verilmiştir. Sonuç olarak özellikle Memluk-İlhanlı sahalarında etkili olan Moğolcanın 13-14. yüzyıllarda, özellikle askerî terminoloji yönünden de Türkçeyi hem etkilediği hem de Türkçeden etkilendiğini söylemek mümkündür.
Abstract
ⅩIII ғасырда басталған Моңғол шапқыншылығымен бірге Моңғол тілі сол кезеңдегі «үйренуді қажет ететін» тілдердің біріне айналды және осы себепті бұл кезеңдегі лексиколог ғалымдардың жазған Мукаддиметүл Адаб, Китаб Хилуетүл инсан және Хелбетүл лисан (Ибн Мүхенна Лугати), Ресули сөздігі, Шамилүл Лұгат, Ферхенги Насири және Китаби Меджму аударма кітабы және Аджеми және Мұғали секілді шығармаларда өз орнын тапты. Бұл мақалада, моңғолша сөздіктердегі әскери терминдер анықталды; сөздік Түрікше екі жақты салыстырмалы талқылана отырып, Батыс Орталық және Түрік әскери терминологиясы арасындағы ортақтық пен айырмашылықтар анықталды. Арабша моңғол сөздіктерінде жауынгерлік қару атауларын мынадай атаулармен берген: булау «күрзі, шоқпар», дюлян «бас киім», хеси «сап; қылыш сабы», илдү «қылыш», жыда «сүңгү», китуя «пышақ», көгүрге «дабыл», мойодағ «соқыр қылыш; соқыр пышақ», қалқан «қалқан», құдқа «пышақ», куйи «қын», куку «пышақ», құйақ «сауыт», түй «ту, байрақ». Дала халықтарының ең маңызды жауынгерлік қаруларының бірі жебе мен садақ және садақшы кәсібіне қатысты сөздер араб әліпбиіне негізделген моңғол сөздіктерінде кеңінен берілген: ақсау құрман «жебе белдігі», барүл «садақ қабы», демирен «жебе ұшы», ерекебчи «оймақ», керчесүн «ойық, кертік», кириш «адырна», көбчи «адырна», нумун «садақ», өдүн «жебе қауырсыны», қодали «сүйек ұшы бар жебе», қор «жебе, садақ», қорамсақа «жебе, садақ», құлдасун «садақ ұнтағы», сумун «оқ». Жебе мен садақ атуға қатысты сөздердің ішінде түрік тіліндегі демирен «жебе ұшы» және кириш «жебе ұшы» сөздері ерекше берілген. Бұл сөздердің ішінен кириш «адырна» сөзі мен оның моңғолша синонимі көбчү «адырна» сөзі бірге берілген. Қорыта айтқанда әсіресе, мәмлүк-илханлы аймақтарында ықпалды болған моңғол тілінің ⅩIII-ⅩIⅤ ғасырларда әсіресе әскери термин тұрғысынан түрік тіліне әсер еткенін және түрік тілінің де әсері болғанын айтуға болады.
Abstract
С монгольским нашествием, начавшимся в 13 веке, монгольский язык стал одним из «необходимых для изучения» языков того периода, и по этой причине Мукаддиметул Адаб, Китаб Хилуэтул Инсан и Хелбетул Лисан (Ибн Мухенна Лугати), Словарь Ресули, Шамилул Лугат, Ферхенги Насири и Китаби Меджму нашли свое место в переводных книгах и произведениях, таких как Аджеми и Мугали. В данной статье будет определена военная терминология в монгольской лексике этих словарей; а также будут показаны сходства и различия между западно-центральной монгольской и тюркской военной терминологией, путем сравнительного обсуждения их тюркских эквивалентов в тех же словарях. В арабо-монгольских словарях названия монгольской военной техники даются со следующими названиями: булау «топор, булава», дулян «головной убор», хэси «ремень; рукоять меча», илду «меч», жида «нырок», китуя «нож», кугурге «набат», мойодаг «слепой меч; слепой нож", калкан "щит", кудка "нож", куйи "ножны", куку "нож", куяк "доспехи", туй "знамя, знамя". Одним из важнейших боевых орудий степняков является лук и стрелы, а слова, относящиеся к профессии лучника, широко представлены в монгольских словарях на основе арабского алфавита: аксау курман «пояс для стрел», барул «ножны для лука», демирен "наконечник стрелы", эрекебчи "канавка", керчесун "канавка". стрела, лук», корамсака «стрела, лук», кулдасун «порох для лука», сумун «пуля». Среди слов, связанных со стрелой и стрельбой из лука, примечательны турецкие слова демирен «наконечник стрелы» и кириш «тетива лука». Среди этих слов кириш «тетива лука» и монгольский синоним кобчи «тетива лука» даны вместе. В результате монгольский язык, который особенно эффективен в мамлюкско-ильханидских районах, в ⅩIII-ⅩIⅤ вв. оказал влияние на тюркский язык, особенно в военном плане, но также и тюрский язык оказал влияние на монгольский.
Abstract
С монгольским нашествием, начавшимся в 13 веке, монгольский язык стал одним из «необходимых для изучения» языков того периода, и по этой причине Мукаддиметул Адаб, Китаб Хилуэтул Инсан и Хелбетул Лисан (Ибн Мухенна Лугати), Словарь Ресули, Шамилул Лугат, Ферхенги Насири и Китаби Меджму нашли свое место в переводных книгах и произведениях, таких как Аджеми и Мугали. В данной статье будет определена военная терминология в монгольской лексике этих словарей; а также будут показаны сходства и различия между западно-центральной монгольской и тюркской военной терминологией, путем сравнительного обсуждения их тюркских эквивалентов в тех же словарях. В арабо-монгольских словарях названия монгольской военной техники даются со следующими названиями: булау «топор, булава», дулян «головной убор», хэси «ремень; рукоять меча», илду «меч», жида «нырок», китуя «нож», кугурге «набат», мойодаг «слепой меч; слепой нож", калкан "щит", кудка "нож", куйи "ножны", куку "нож", куяк "доспехи", туй "знамя, знамя". Одним из важнейших боевых орудий степняков является лук и стрелы, а слова, относящиеся к профессии лучника, широко представлены в монгольских словарях на основе арабского алфавита: аксау курман «пояс для стрел», барул «ножны для лука», демирен "наконечник стрелы", эрекебчи "канавка", керчесун "канавка". стрела, лук», корамсака «стрела, лук», кулдасун «порох для лука», сумун «пуля». Среди слов, связанных со стрелой и стрельбой из лука, примечательны турецкие слова демирен «наконечник стрелы» и кириш «тетива лука». Среди этих слов кириш «тетива лука» и монгольский синоним кобчи «тетива лука» даны вместе. В результате монгольский язык, который особенно эффективен в мамлюкско-ильханидских районах, в ⅩIII-ⅩIⅤ вв. оказал влияние на тюркский язык, особенно в военном плане, но также и тюрский язык оказал влияние на монгольский.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Linguistics |
| Journal Section | Research Articles |
| Authors | |
| Publication Date | December 26, 2022 |
| Published in Issue | Year 2022 Issue: 112 |
