ХХ. YÜZYIL ÖZBEK EDEBİYATINDA MUAMMA TÜRÜ

Yıl 2023, Sayı: 113, 26 - 39, 29.03.2023

Jalolıddın Juraev

https://doi.org/10.59358/ayt.1251992

Cited By: 1

Öz

Özbek edebiyatında muamma türünün tarihi, edebi cereyanlardaki yeri, tarihsel gelişimi, muamma türünde yazılan şiirlerdeki anlam ve edebi yönleri meselesi yeterli derecede incelenmemiştir.
Nevaî’ye kadar eser yazan Atayi, Harezmli Hafız, Haydar Harezmî gibi şairler de muamma türünün özelliklerinden haberdar olmuşlardır. Şeyh Ahmed Terâzî “Fünunü’l-belaga” eserinde muamma türüne özel bir bölüm ayırmıştır.
Ali Şir Nevaî’nin Türkçe yazdığı muammaların sayısı, anlamı, edebi özelliği ve işlediği konuların genişliği şairin bu şiir türüne verdiği önemi anlamak için yeterlidir. Bu dönemin edebi ekolunda çok sayıda muamma türünde şiirler yazan şairler yetişti.
Nevaî’den sonra Türk dilinde Babur (1483-1530) 54 adet, Ubeydî (1486-1540) 8 adet, Munis (1778-1829) 68 adet, onun kardeşi Muhammedrıza Âgehî (1809-1894) 80 adet muamma yazdığı bilinmektedir.
ХХ. yüzyıldan itibaren bazı klasik şiir türleri şairler tarafından az önem verilmeye başladı. Böyle türlerin sırasına muamma türünü de katabiliriz.
XX. yüzyılda Özbek edebiyatında az da olsa muamma türündeki şiirlere bazı şairlerin eserleri arasında rastlayabiliriz. İşbu şairlerin eserleri örneğinde muamma türünün Özbek edebiyatında devamı görülmektedir. Bu şiirlerde muammaya özgü geleneksel unsurların dışında yeni özelliklerde göze çarpmaktadır. Bugüne kadar konunun bu yönleri yeterli derecede incelenmemiştir. İşbu makalede ХХ. yüzyılda yaşamış Özbek şairlerinin muammalarını incelemek vasıtasıyla şiirlerin tür özellikleri, işlenen gaye ve edebi yönleri gibi konuları ortaya koymaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

muamma, özbek edebiyatı, muamma kaideleri, bediiyyat, 20. Yüzyıl

ХХ ҒАСЫР ӨЗБЕК ӘДЕБИЕТІНДЕ МУАММА ЖАНРЫ

Öz

Өзбек әдебиетіндегі муамма жанрының тарихы, әдеби ағымдардағы орны, тарихи дамуы, муамма жанрында жазылған өлеңдердің мән-мағынасы мен әдеби қырлары тиісті деңгейде зерттелмеген.
Науаиға дейін шығарма жазған Атай, Харезмдік Хафиз, Хайдар Харезми сияқты ақындар да муамма жанрының ерекшеліктерінен хабардар болған. Шейх Ахмед Терази тарау арнаған.
Әлішер Науаидің түрік тілінде жазған муаммалардың саны, мағынасы, әдеби ерекшелігі мен қолға алған тақырыптарының кеңдігінен ақынның поэзияның бұл түріне қаншалықты мән бергенін түсінуге жеткілікті. Бұл кезеңдегі әдеби мектепте көптеген муамма жанрда өлең шығарған ақындар шықты.
Науаиден кейін түрік тілінде Бабыр (1483-1530) 54, Убейди (1486-1540) 8, Мунис (1778-1829) 68, оның бауыры Мұхаммедриза Агахи (1809-1894) 80 муамма жазғаны белгілі.
ХХ ғасырдан бастап классикалық поэзияның кейбір жанрларына ақындар аз мән бере бастады. Мұндай жанрлардың ретіне муамма түрін де қосуға болады.
XX ғасырдағы өзбек әдебиетінде кейбір ақындардың шығармаларынан муамма түрдегі өлеңдерді кездестіреміз. Бұл ақындар шығармаларының мысалында өзбек әдебиетіндегі муамма жанрының жалғасы байқалады. Бұл өлеңдерде муамма жанрына тән дәстүрлі элементтермен қатар, жаңа сипаттар байқалады. Мәселенің бұл аспектілері осы уақытқа дейін жеткілікті түрде зерттелмеген. Бұл мақалада ХХ ғасырда өмір сүрген өзбек ақындарының муамма жанрындағы өлеңдерін қарастыра отырып, жырлардың жанрлық ерекшеліктері, жырларда талғыланған идея мен әдеби қырлары сияқты тақырыптарды зерттеу мақсатталған.

Anahtar Kelimeler

муамма, өзбек әдебиеті, муамма ережелері, көркем өнер, XX ғасыр.

THE GENRE OF THE ENIGMA IN UZBEK LITERATURE İN THE 20th CENTURY

Öz

The history of the enigma genre in Uzbek literature, its place in literary currents, its historical development, the meaning and literary aspects of the poems written in the type of enigma have not been adequately studied.
Poets such as Atayi, Hafız from Harezm, Haydar Harezmî, who wrote works until Nevaî, were also aware of the characteristics of the enigma genre. Sheikh Ahmed Terazi devoted a special section to the type of enigma in his work "Fünunü'l-belaga".
The number, meaning, literary feature and breadth of the enigmas written by Ali Şir Nevaî in Turkish are sufficient to understand the importance that the poet attaches to this type of poetry. In the literary school of this period, poets who wrote poems in many enigmatic genres were raised.
It is known that after Nevaî, Babur (1483-1530) wrote 54 enigmas, Ubeydî (1486-1540) 8, Munis (1778-1829) 68, his brother Muhammedrıza Âgehî (1809-1894) 80 enigmas.
From the 20th century onwards, some types of classical poetry began to be given little importance by poets. To the order of such genres, we can add the type of enigma.
In the 20th century, we can come across poems of enigma type among the works of some poets in Uzbek literature. In the example of the works of these poets, the continuation of the enigma genre in Uzbek literature is seen. In these poems, besides the traditional elements peculiar to the enigma, new features stand out. These aspects of the issue have not been adequately studied so far. In this article, by examining the enigmas of Uzbek poets who lived in the 20th century, it has been tried to reveal the subjects such as the genre characteristics of the poems, the purpose and literary aspects of the poems.

Anahtar Kelimeler

enigma, Uzbek literature, enigma rules, literariness, 20th century

ЖАНР МУАММА В УЗБЕКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ХХ ВЕКА

Öz

В узбекской литературе недостаточно изучена история жанра муамма, его место в литературных течениях, его историческое развитие, смысл и литературоведческие аспекты стихотворений, написанных в этом жанре.
Такие поэты, как Атайи, Хафиз из Харезма, Хайдар Харезми, писавшие произведения до Неваи, также знали об особенностях жанра муамма. Жанру муамма Шейх Ахмед Терази посвятил особый раздел в своем произведении «Фюню’л-белага».
Количество, значение, литературные особенности и широта жанра муамма, написанных Али Широм Неваи на турецком языке, достаточны, чтобы понять важность, которую поэт придает этому жанру поэзии. В литературной школе этого периода воспитывались поэты, написавшие большое количество стихов в жанре муамма.
Известно, что после Неваи Бабур (1483-1530) написал 54 произведения в жанре муамма, Убейди (1486-1540) 8, Мунис (1778-1829) 68, а его брат Мухаммедриза Агехи (1809-1894) 80.
Начиная с ХХ века, поэты стали придавать мало значения некоторым жанроам классической поэзии. К ряду таких жанров можно отнести жанр муамма.
В узбекской литературе ХХ века среди произведений некоторых поэтов, пусть и в малом количестве можно встретить произведения в жанре муамма. На примере произведений этих поэтов видно продолжение жанра муамма в узбекской литературе. В этих стихотворениях, кроме традиционных элементов, свойственных муамма, выделяются новые черты. Эти аспекты темы до сих пор недостаточно изучены. В данной статье, исследуя муамма узбекских поэтов, живших в ХХ веке, предпринята попытка раскрыть такие темы, как жанровая характеристика стихотворений, цель и художественные аспекты стихотворений.

Anahtar Kelimeler

муамма, узбекская литература, правила жанра муамма, изобразительное искусство, 20 век.

Kaynakça

• Аbdullаеv, M. H. (2000). Ubаydiy Hаyåti vа Adаbiy Fаåliyati (doktora tezi). Taşkent.
• Аlişеr Nаvaiyning Muаmmå Cаnridаgi Türkiygöy Xаlаfi (2009). (Yayına hazırlayan: J. Juraev). Taşkеnt, Fen.
• Bеkcan İ. (1996). Vаtаn gаzеtesi. No 2.
• Babur, Zаhiriddin Muhаmmаd (1990). Båburnåmа. Taşkеnt: Yulduzçа.
• Babur Dеvåni (2004). Kåbul Nаşrigа Tаkmilа. Taşkеnt: Şаrq.
• Buхariy Mаvlana Mir Niyåziy Hicåziy. Risålа-i Muаmmå. Özbekistan İlimler Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsü. No 12146/ III el yazması.
• Vasifiy, Zаyniddin Mаhmud (1979). Bаdåеü’l-vаqåе. Taşkеnt: Аdаbiyåt vа sаnаt
• Vahidov Ş. & Erkinov А. (2002). Şåirlаr Yurti. “Özbеkistån аdаbiyåti vа sаnаti” gаzеtаsı. 2 Kasım , № 45 (3678).
• Vahidov Ş. & Erkinov А. (2002). Şаhrisаbz şåir vа хаttåtlаri. Taşkеnt: “Şаhrisаbz 2700: miñ yillаr mеråsi” mаqålаlаr töplаmi, s. 124-127.
• Gülşeni, Аbdullаh. Özbekistan İlimler Akademisi Ali Şir Nevai Devlet Edebiyat Müzesi. Özbekistan Yazarları Arşiv Fonu. Abdullah Gülşeni Arşivi Toplu Cildi.
• Cami, Аbdurаhman. Risale-i Muаmma-yı Mаnzum. Taşkеnt Devlet Şarkşinaslık Enstitüsü Şark El Yazmaları Merkezi Fonu 209/IV Sayılı El Yazma Eseri.
• Jurаеv J. (2005). Mаvlånå Cununiy Bаdахşiy vа Uniñ Risålа-yi Muаmmå Asаri. Taşkеnt.
• Jurаеv J. (2013a). Båbur Asаrlаridаgi Muаmmålаr. Cizzах Dаvlаt Pеdаgågikа Instituti. Nevai ve Babur Anısına Yapılan Bilimsel Sempozyum Bildirileri. Cizzаh, S. 177-182.
• Jurаеv J. (2013b). Båbur Muаmmålаriniñ Bаdiiyati. İlm Sаrçаşmаlаri Dergisi . Sayı 7. s. 63-67.
• Jurаеv J. (2012) А. Kåmyåb Hаyåti vа Icådiy Mеråsi Mаnbаlаri Tаdqiqi (doktora tezi) Taşkent, s. 134.
• Juraev О. (1990). Аlişеr Nаvåiyniñ Еpik Påеziyadаgi Turkiygöy Sаlаfi. Taşkеnt: Fen.
• Zahidov L. (1970). Аlişеr Nаvåiy’niñ Muаmmålаri vа Risålаi Mufrаdåt Аsаri (doktora tezi). Taşkеnt.
• KÂMYÂB Seyyid Hamid Töre. Divan. Taşkеnt Devlet Şarkşinaslık Enstitüsü Şark El Yazmaları Merkezi Fonu 1005 Sayılı Eser.
• Mаdinа Hаbibullа Qili (1998). Zеhn Ziynаti. Urgаnç: “Хårаzm” Neşriyatı.
• Mаtyaqubovа M.H. (2000). Ågаhiy İcådidа Kiçik Şеriy Cаnrlаr (doktora tezi). Taşkеnt.
• Yazarı Belli Olmayan Muamma Divanı. Taşkеnt Devlet Şarkşinaslık Enstitüsü Şark El Yazmaları Merkezi Fonu 10349/I Sayılı El Yazması.
• Muаmmayi, Şihabiddin. Risale-yi Muаmma. Taşkеnt Devlet Şarkşinaslık Enstitüsü Şark El Yazmaları Merkezi Fonu 4520-VI Sayılı El Yazması.
• Muhayyir. Divan. Özbekistan İlimler Akademisi Ali Şir Nevai Devlet Edebiyat Müzesi. Özbekistan Yazarları Arşiv Fonu. 241 Sayılı El Yazması.
• Nevai, Аlişir (2003). Mukаmmаl Аsаrlаr Toplаmi. (20-Cild) Taşkеnt: Fen.
• Nişapuri, Mir Hüseyn. Özbekistan İlimler Akademisi Ali Şir Nevai Devlet Edebiyat Müzesi. Özbekistan Yazarları Arşiv Fonu. 38 Sayılı El Yazması, Varak 87 А.
• Nasir Muhаmmаd (2001). Nаsаf vа Kеş Аllåmаlаri. Taşkеnt, Аdаbiyåt vа Sаnаt.
• Ubeydi, Ubeydullah Han. Divan. Taşkеnt Devlet Şarkşinaslık Enstitüsü Şark El Yazmaları Merkezi Fonu 8931 Sayılı El Yazması, Varak 343b – 344а.
• Arzibеkov, R. (1991). Özbеk Lirik Poеziyasi Cаnrlаriniñ Gеnеologiyasi Mаsаlаsigа Dåir, Аdаbiy Mеrås. № 4 (58). s. 41.
• Rustаmov, E. (1963). Uzbеkskаya Poеziya V Pеrvoy Polovinе XV Vеkа. Moskovа, Nаukа.
• Sulаymonov, M. (2000). Årаzin Yåpqåç, Аdаbiyåt Közgusi Dergisi. Sayı 5. Sb. 17-19.
• Tаttаviy, Mir Аlişеr Qanе’ (1958). Mаqalatu’ş-Şuаra. Kаraçi.
• Yezdî, Şerafettin Ali “Hulel-I Mutarraz Der Fenn-I Muammâ ve Lugaz”. Taşkеnt Devlet Şarkşinaslık Enstitüsü Şark El Yazmaları Merkezi Fonu, 8311 Sayılı El Yazması.
• Хalıkov R. (1973). Mirza Хаyrulla Хokаndiy I Yego Litеrаturnoyе Nаslеdiе. Аkd., Semerkаnd.
• Harezmi, Hafız (1981). Divan. İkinci Cilt. Taşkent, Özbekistan Kompartisi Merkez Komitesi Neşriyatı, s. 30.
• Şamlu, Abbaskulı İbn Hasan. Mecmaü’l-Esma. Taşkеnt Devlet Şarkşinaslık Enstitüsü Şark El Yazmaları Merkezi Fonu, 5336/II Sayılı El Yazması.
• Gulam, Gafur. Muammalar. Gafur Gulam Ev Müzesi Arap Harfli 31 Toplu Cildi, 23 Sayılı Belge.
• Hаyitmеtov А. (1996). Tеmuriylаr Dаvri Özbеk Аdаbiyåti. Taşkеnt: Fen.
• Hаft Şаhzådа (1324). Hive: Mаtbаа-yı Хårаzmşåhiy.
• Has Hacip, Yusuf. Kutadgu Bilig (Yayına Hazırlayan: Q. Karimov). Taşkent: Fen.
• http://ziyouz.uz/adabiyot/mumtoz/muha-ir-1842-1918