«ЧАЛЫКУШУ» РОМАНЫНДАҒЫ БІРТҰТАС ЕТІСТІКТІ ИДИОМАЛАРДЫҢ ҮСТЕУ-ЕТІСТІК ЖҰРНАҚТАР АРҚЫЛЫ БЕРІЛУІ

Yıl 2023, Sayı: 113, 55 - 70, 29.03.2023

Arzu Şeyda Güven

https://doi.org/10.59358/ayt.1259683

Öz

Түрік тілінің лексикасында идиомалар өте үлкен аумақты қамтиды. Ауызша және жазбаша тілде жиі қолданылатын және әртүрлі формалардан тұратын идиомалар, әңгімелеуге ыңғайлы, тартымды сипатқа ие және түрік тілінің маңызды бөлімі болып табылады. Бұл жұмыста Решат Нури Гүлтекиннің «Чалыкушы» атты романындағы біртұтас етістікті идиомалардың үстеу-етістік жұрнақтар арқылы берілуіне ерекше назар аударылды. «Чалыкушы» романында шамамен 1050 біртұтас етістікті идомалар анықталды. Идиомалардың өте жоғары қолданылуы болып табылатын «Чалыкушы» романында назар аударылған бұл жағдай жазушының түрік тілін жетік меңгергенін көрсетеді. Түрік тілінде баяндау мүмкіндіктері жағынан құнды болып табылатын идиомалар, баяндау өлшемі жағынан Чалыкушу романын сәтті шыққан деп қарастыруға болады. Тіл-бұл құрылымдық бірліктер жиынтығы. Тілдегі барлық элементтердің бір-бірімен байланысы нәтижесінде баяндау өлшемі пайда болады. Әдеби тіл де, бір тілді ең жоғары, ең көркем, ең жан-жақты баяндау нәтижесінде қалыптасады. Лингвистикалық біртұтас етістікті идиомалар деп аталатын құрылымдар, түрік тіліндегі сөз құрылымында қызмет атқарады. Бұл зерттеуде «Чалыкушы» романындағы біртұтас етістікті идиомалардың үстеу-етістік жұрнақтары біртұтас функционалды түрде топтастырылған және берілген. Түрік тілінің сөздік құрылымында шақ, салдар, себеп, мақсат, шарт, жіктеу, қарама-қайшылық т.б сияқты қызметтері бар үстеу-етістік жұрнақтары, жалғанған етістік құрылымдарын үстей отырып, сөз құрылымы барысында қызмет етеді.

Anahtar Kelimeler

Түрікше, грамматика, идиома, үстеу-етістік, Нури Гүнтекин, Чалыкушу.

THE USE OF COMPOUND VERB IDIOMS WITH VERBAL ADVERB SUFFIXES IN THE NOVEL “ÇALIKUŞU”

Öz

Idioms have an essential place in Turkish vocabulary. Used often in written and spoken language and coming into existence in different forms, idioms are a vital vocabulary component of the Turkish language with the charm and efficiency they provide to the narration. Idioms are expressions that are frequently used in literary language as well as in spoken language. This article has focused on the use of idioms consisting of compound verbs used together with verbal adverb suffixes in Reşat Nuri Güntekin’s novel “Çalıkuşu (The Wren).” Almost 1050 compound verbs have been detected in Çalıkuşu. This situation in Çalıkuşu, having an extremely high density of idiom use, is also one of the indicators of the author’s mastery of the Turkish language. Idioms, which are examples of the richness of the Turkish language's expressive possibilities, can also be considered as one of the reasons for the success of the Çalıkuşu in terms of narration. A language is a collection of systems. The narration occurs due to the connection of all components existing within a language. Literary language is also formed due to the highest, most aesthetic, and most versatile use of the expressive possibilities of a language. In this regard, Reşat Nuri Güntekin's novel Çalıkuşu is the value of the recent era of Turkish literature that should be emphasized much more with its language and narrative fiction. The components, named as compound verbs in terms of grammar, come in various forms in Turkish syntax. In this study, the combinations of compound verbs with verbal adverb suffixes are classified and exemplified functionally. Verbal adverb suffixes, having functions such as expressing time, situation, reason, purpose, condition, limitation, and opposition in the Turkish syntax, take part in the syntax by adverbializing the verbs they are added t

Anahtar Kelimeler

Turkish, Grammar, Idiom, Adverb, Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu.

Использование составных глаголов в фразеологизмах с суффиксами наречия в романе «Чалыкушу»

Öz

Фразеологизмы занимают важное место в турецкой лексике. Фразеологизмы, которые часто используются в устной и письменной речи и образуются в различных формах, являются важным элементом словарного запаса турецкого языка со своими особенностями, такими как добавление выразительности и привлекательности. Фразеологизмы - это выражения, которые часто используются в литературном языке, а также в разговорной речи. Эта статья посвящена использованию фразеологизмов, состоящих из сложных глаголов, используемых вместе с суффиксами отглагольных наречий, в романе Решата Нури Гюнтекина «Чаликушу». В романе «Чалыкушу» обнаружено почти около 1050 сложных глаголов. Эта ситуация, привлекающая внимание в романе «Чалыкушу», в котором очень много фразеологизмов, также является показателем владения автором турецким языком. Фразеологизмы, являющиеся примерами богатства выразительных возможностей турецкого языка, также можно рассматривать как одну из причин успеха «Чалыкушу» с точки зрения повествования. Язык — это совокупность систем. Повествование происходит за счет соединения всех компонентов, существующих внутри языка. Литературный язык также формируется за счет самого высокого, самого эстетичного и самого разностороннего использования выразительных возможностей языка. В этом отношении роман Решата Нури Гюнтекина «Чалыкушу» представляет собой ценность недавней эпохи турецкой литературы, которую следует подчеркивать гораздо больше с ее языком и повествовательной беллетристикой. Компоненты, называемые составными глаголами с точки зрения грамматики, имеют различные формы в турецком синтаксисе. В этом исследовании сочетания сложных глаголов с суффиксами отглагольных наречий классифицируются и иллюстрируются функционально. Деепричастные суффиксы, выполняющие такие функции, как выражение времени, ситуации, причины, цели, условия, ограничения и оппозиции в турецком синтаксисе, принимают участие в синтаксисе, адвербиализируя глаголы, к которым они добавляются.

Anahtar Kelimeler

турецкий язык, грамматика, фразеологизмы, наречия, Решат Нури Гюнтекин, Чалыкушу.

ÇALIKUŞU ROMANINDA BİRLEŞİK FİİL DEYİMLERİNİN ZARF-FİİL EKLERİYLE KULLANIMI

Öz

Türkçenin söz varlığında deyimler, oldukça geniş bir alanı kapsarlar. Sözlü ve yazılı dilde sıklıkla kullanılan ve çok çeşitli biçimlerde oluşan deyimler, anlatıma etkinlik, çekicilik katma gibi özellikleriyle Türkçenin önemli bir söz varlığı unsuru olma özelliği taşırlar. Deyimler, sözlü dilde olduğu gibi edebî dilde de sıkça kullanılan anlatım birimleridir. Bu çalışmada Reşat Nuri Güntekin’in Çalıkuşu adlı romanında geçen birleşik fiil deyimlerinin zarf-fiil ekleriyle kullanımı üzerinde durulmuştur. Çalıkuşu romanında yaklaşık 1050 birleşik fiil deyimi tespit edilmiştir. Oldukça yüksek bir deyim kullanımı olan Çalıkuşu romanında dikkat çeken bu durum yazarın Türkçeye olan hâkimiyetinin de göstergelerindendir. Türkçenin anlatım olanaklarının zenginliklerinden olan deyimler, anlatım boyutunda Çalıkuşu romanının başarısının nedenlerinden biri olarak da değerlendirilebilir. Dil, bir dizgeler bütünüdür. Dilin içinde var olan bütün unsurların birbiriyle olan bağlantıları sonucunda anlatım boyutu gerçekleşir. Edebî dil de, bir dilin anlatım olanaklarının en yüksek, en estetik ve çok yönlü kullanımı sonucunda oluşur. Bu bağlamda Reşat Nuri Güntekin’in Çalıkuşu adlı eseri, dil ve anlatım kurgusuyla yakın dönem Türk edebiyatının bizce çok daha fazla üzerinde durulması gereken değeridir. Dil bilgisel olarak birleşik fiil deyimleri diye adlandırılan yapılar, Türkçe söz diziminde birçok yapıda görev alabilirler. Bu çalışmada Çalıkuşu romanındaki birleşik fiil deyimlerinin zarf-fiil ekleriyle birleşimleri işlevsel olarak sınıflandırılmış ve örneklendirilmiştir. Türkçe söz diziminde zaman, durum, sebep, amaç, şart, sınırlandırma, karşıtlık vb. gibi işlevlere sahip olan zarf-fiil ekleri, eklendikleri fiil yapılarını zarflaştırarak söz dizimi içerisinde görev alırlar.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Dilbilgisi, Deyim, Zarf-fiil, Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu.

Kaynakça

• Adalı, O. (2004). Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler. İstanbul: Papatya.
• Bayraktar, N. (2017). Dil Bilimi, Ankara: Nobel.
• Boz, E. (2012). Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi (Tasnif Denemesi). Ankara: Gazi.
• Bozkurt, F. (2010). Türkiye Türkçesi Türkçe Öğretiminde Yeni Bir Yöntem. İstanbul: Kapı.
• Börekçi, M. (2018). İşlevsel Dilbilim Bağlamında Türkiye Türkçesinde Fiilimsi (Eylemsi). XIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı. ss. 116-124. Varşova-Polonya.
• Gülsevin, G. (2001). Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf-fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2. Sayı 2. 125-144. https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/handle/11630/2455
• Güntekin, R. N. Çalıkuşu. İstanbul: İnkılâp.
• Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK
• Tiken, K. (2004). Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf-fiiller. Ankara: TDK
• Vural, H. ve Böler, T. (2012). Ses ve Şekil Bilgisi. İstanbul: Kesit.