ҚAЗAҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ӘДEБИEТТЕРIНДE ЛAҚAП ЕСІМДЕР ЖӘНE OНЫҢ БEPIЛУ CИПAТЫ

Yıl 2023, Sayı: 114, 35 - 56, 30.06.2023

Yerlan Zhıyenbayev , Asiya Abdulkhay

https://doi.org/10.59358/ayt.1258787

Öz

Her milletin kendine has dil özellikleri vardır. Bu özellikler arasında takma ad işlemi özel bir yere sahiptir. Ezan okunarak verilen ismin yanı sıra bir lakap ya da mahlasın kullanıldığı da edebiyat alanında yaygın olarak bilinmektedir. İnsanların zihinlerinde güçlü bir yere sahip olan lakapların kullanılması ulusal bir gelenektir. Eylemleri günümüze kadar ulaşmış olan birçok efsanevi kişiler takma olarak bilinen isimleriyle nesiller boyu anılmıştır. Bu bağlamda Kazak ve Türk edebiyatında şair-yazarların da çokça lakap kullandığı bellidir. Ancak çeşitli nedenlerle insanların adları değişmiş, hatta bazı aydınların adları unutulmuş, tarihsel önemleri sönük kalmıştır. Bazıları siyasi etki nedeniyle takma ad kullanmaya zorlanırken, diğerleri takma adı moda olarak kullanmışlar. Kazak edebiyatında ünlü şair ve yazarları “Ult uztazı (Milletin kılavuzu)”, “Otan akını (Vatan şairi)”, “Jır padişası (Şiir ustası)” vb. gibi sıfatlarla birlikte anılmaktadır. Bu onurlandırma Türk edebiyatında da yaygındır. Çalışmamızda Kazak ve Türk edebiyatlarında lakapların özellikleri incelenmiştir. Bu bağlamda Kazak ve Türk aydınlarının takma isimlerinin ortaya çıkış sebepleri ele alınmıştır. Ayrıca lakaplarla ilgili birkaç terimin anlamı verilerek, geçen yüzyılda popüler olan bu geleneğin günümüzde devamı hakkında söz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

yansıma alanı, Kazak ve Türk aydınları, mahlas, lakaplar, sosyal aktivistler, resmi olmayan isim.

ҚAЗAҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ӘДEБИEТТЕРIНДE ЛAҚAП ЕСІМДЕР ЖӘНE OНЫҢ БEPIЛУ CИПAТЫ

Öz

Әр халықтың өзіне тән тілдік ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктердің ішінде лақап есім қою үрдісінің орны бөлек. Тұлғаның азан шақырып қойған есімімен қатар лақап немесе бүркеншік атының болуы да әдебиет саласында да кеңінен танымал. Мағынасы мен мәні үйлескен, айтуға оңай, ықшамдалған есімдерді байқап, таңдап қою - халықтың санасынан берік орын алған, жалпыхалықтық дәстүр. Көптеген тарихи оқиғалар арқылы аңыз адамдардың іс-әрекеті бүгінгі күнге жетіп, белгілі есімдері арқылы ұрпақтар жадынан орын алған. Осы тұрғыда қазақ және түрік әдебиеттерінде де ақын-жазушылардың лақап аттарды көптеп қолданғаны жасырын емес. Дегенмен, сан түрлі себептермен адам аттары өзгеріске ұшырап, тіпті кейбір зиялылардың аттары ұмыт болып, тарихи маңыздылығы күңгірт тартқан. Кейбірі саясаттың әсерінен бүркеншік есім пайдалануға мәжбүр болса, екінші бірі лақап ат қолдануды сән деп білген. Қазақ әдебиетінде танымал ақын жазушыларға құрмет көрсетіліп, «Ұлт ұзтазы», «Отан ақыны», «Жыр падишасы» т.б. есімдермен аталып жүргені белгілі. Бұл үдеріс түрік әдебиетінде де кеңінен қолданылған. Мақалада қазақ және түрік әдебиеттерінің ономатикалық кеңістігіндегі бүркеншік және жанама есімдер мен лақап аттардың түрлерін анықтау және себептерін көрсету мәселесі қарастырыла отырып, өскелең ұрпаққа есімдердің ортақ жəне өзіндік ерекшеліктерін нақтылай келе, оларды ажыратудың критерийлері ұсынылды. Қазақ және түрік зиялыларының қосалқы есімдерінің ортаға шығу себептері жан-жақты талданды. Сонымен қатар өткен ғасырда көптеп белең алған бұл дәстүрдің қазіргі жалғасы жайлы сөз қозғалып, лақап есімдерге қатысты бірнеше терминдердің мағынасы берілді.

Anahtar Kelimeler

ономатикалық кеңістік, қазақ және түрік зиялылары, бүркеншік есім, лақап аттар, қоғам белсенділері, бейресми есім.

PSEUDONYMS AND THEIR REPRESENTATIONS IN KAZAKH AND TURKISH LITERATURE

Öz

Each nation has its own linguistic characteristics. Among these features, a special place is occupied by the process of nickname. Along with the main name of a person, the existence of a nickname or pseudonym is widely known in the field of literature. To observe and choose abbreviated names that have a euphonious meaning and meaning is a national tradition that has firmly taken its place in the minds of the people. Through many historical events, the deeds of legendary people have reached our days and are remembered by generations under their famous names. It’s no secret that poets-writers often use nicknames in Kazakh and Turkish literature. However, for various reasons, the names of people have changed, and even the names of some intellectuals have been forgotten, and their historical significance has faded. In Kazakh literature, there are some poets and writers known by the nicknames “Ult Ustazy”, “Poet of the Motherland”, “King of Songs”, etc. It can be seen that this process is also widely used in Turkish literature. Some were forced to use pseudonyms due to political influence, while others knew it was fashionable to use nicknames. The article, considering the problem of determining the types of pseudonyms and indirect names and nicknames in the onomatic space of Kazakh and Turkish literature and showing their causes, presents the criteria for their delineation before the younger generation, clarifying the common and unique features of names. The article comprehensively analyzes the reasons for the appearance of secondary names of the Kazakh and Turkish intelligentsia. Also, “Why are there so few adherents of this popular tradition in the last century?” In addition, the meaning of several terms associated with nicknames was given.

Anahtar Kelimeler

onomatopoeic space, Kazakh and Turkish intelligentsia, pseudonym, nicknames, public figures, unofficial name.

ПСЕВДОНИМЫ И ИХ ПРЕДСТАВЛЕНИЯ В КАЗАХСКОЙ И ТУРЕЦКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

Öz

Каждая нация имеет свои языковые особенности. Среди этих особенностей особое место занимает процесс никнейма. Наряду с основным именем человека широко известно в области литературы и существование прозвища или псевдонима. Соблюдать и выбирать сокращенные имена, имеющие благозвучный смысл и смысл, – национальная традиция, которая прочно заняла место в сознании народа. Через многие исторические события деяния легендарных людей дошли до наших дней и запомнились поколениям под их известными именами. В казахской литературе некоторые поэты и писатели, известные по прозвищам «Ұлт ұстазы», «Поэт Родины», «Король песен» и др. Видно, что этот процесс также широко используется в турецкой литературе. Не секрет, что поэты-писатели часто используют прозвища в казахской и турецкой литературе. Однако по разным причинам имена людей изменились, и даже имена некоторых интеллигентов были забыты, а их историческое значение померкло. Некоторые из них были вынуждены использовать псевдонимы из-за политического влияния, а другие знали, что использовать прозвища было модно. В статье, рассматривая проблему определения видов псевдонимов и косвенных имен и прозвищ в ономатическом пространстве казахской и турецкой литературы и показывая их причины, представлены критерии их разграничения перед подрастающим поколением, уточняя общие и уникальные черты имен. В статье всесторонне проанализированы причины появления вторичных имен казахской и турецкой интеллигенции. Также «Почему так мало приверженцев этой популярной в прошлом веке традиции?» Прогнозы были сделаны по существу вопроса. Кроме того, было дано значение нескольких терминов, связанных с прозвищами.

Anahtar Kelimeler

звукоподражательное пространство, казахская и турецкая интеллигенция, псевдоним, прозвища, общественные деятели, неофициальное имя.

Kaynakça

• Әлиaкбapoвa, A. (2020). Жaңa әлeумeттiк-мәдeни жaғдaйдaғы зaмaнуи қaзaқ aнтpoпoнимияcы: тpaнcмиccия, тpaнcфopмaция // (Филocoфия дoктopы (PhD) дәpeжeciн aлу үшiн дaйындaлғaн диccepтaция). –Aлматы. –278 б.
• Бaуыpжaн Мыpзaқұл: Aбaй eciмi – Ибpaһимнiң қыcқapғaн түpi https://azan.kz/kz/maqalat/read/bauyirzhan-myirzaqul-abay-esimi-ibrahimnin-qyisqargan-tyri-11125 (15.08.2022ж.)
• Çalık, E. (1999). Türk Edebiyatında Müstear-Mahlas-Tapşırmalar. Erzurum: Bakanlar Mataacılık. 256 s.
• Çetin, N. (2012). Takma İsimler Sözlüğü. Ankara: Akçağ yayınevi. 232 s.
• Джapacoвa Т.Т. (2005). Лингвомәдениет контексіндегі псевдонимдер (қазақ, орыс және ағылшын материалдары бойынша). Фил. ғыл. канд. диссертация. –Aлмaты. –122 б.
• Ercilasun, A. B. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 502 s.
• Жaнұзaқoв Т.Ж. (1971). Қaзaқ eciмдepiнiң тapихы (Лингвиcтикaлық жәнe тapихи этнoгpaфиялық тaлдaу). –Aлмaты: Ғылым. –218 б.
• Мacaнoв И.Ф. (1960). Словарь псевдонимов русских писателей, ученых и общественных деятелей. ІV том. Изд. всесоюзной книжной палаты. –С.558.
• Қaзaқ гpaммaтикacы (2022). Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. /Жауапты ред. Е. Жанпейісов. –Acтaнa: Астана полиграфия. –783 б.
• Рaқымқызы P. (2011). Бaлa Қaнaштaн – Шығыc жұлдызы Шoқaн Уəлихaнoвқa дeйiн // Жұлдыздap oтбacы. Aңыз aдaм: Шoқaн Уəлихaнoв (1835–1865). – № 12 (24). –5–9 б.
• Сaғындықұлы Б. (2011). Қaзaқ тiлiнiң тapихы. –Aлмaты: «Қaзaқ унивepcитeтi». –85 б.
• Sakaoğlu, S. (2018). Aile içi sevgi sözlerden oluşan takma adlar üzerine// 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi.-Ankara: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları. -s. 327-339.
• Сeйдiмбeк A. (2009). Aнтpoпoнимикa жәнe шeжipe // Oнoмacтикaлық Хaбapшы. –Aлмaты. – №1 (15).
• Супepaнcкaя A.В. (1969). Структура имени собственного: фонология и морфология. Москва, Наука, 1969. 207 с.
• URL-1 Алфавит бойынша есімдер, Қазақша есімдердің тізімі http://bilim-all.kz/esimder/all (15.08.2022ж.)
• URL-2 Сыныптан тыс іс-шара «Ұлылардың ұлысы – Абай» https://infourok.ru/siniptan-tis-isshara-lilardi-lisi-abay-864188.html (15.08.2022ж.)
• Zengin, D. (2014). Türk Toplumunda Adlar ve Soyadları. Sosyo-kültürel ve Bilimsel Bir Yaklaşım. Ankara: Kurmay Basın yayın dağıtım. -472 s.