ӘР ТҮРЛІ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ ТҮРКІ ТІЛДЕС ӘДЕБИЕТТЕРДЕГІ САЛЫҚ ТЕРМИНДЕРІ: ТАРИХИ КЕЗЕҢДЕР МЕН ДАМУ ЖОЛДАРЫ

Yıl 2023, Sayı: 114, 1 - 16, 30.06.2023

Gulshan Asilova

https://doi.org/10.59358/ayt.1271516

Öz

Өзбек терминографиясының қалыптасуы ХХ ғасырдың басына жатады. Әр түрлі саладағы өзбек тілінің лексикасы парсы, араб, орыс және еуропалық тілдердің әсерін көрсетеді. Атап айтқанда, өзбек тілінің экономикалық терминологиясының тарихында белгілі бір дәрежеде Орталық Азиядағы мемлекеттіліктің даму кезеңдері байқалады. Басқа елдермен сауда-экономикалық қатынастардың әсерінен өзбек тілінің салық терминологиясын жаңарту процесі ерекше қызығушылық тудырады. Мақалада салық саласы мен оның аймақтағы лексикасының дамуының негізгі кезеңдерін көрсететін әртүрлі әдеби көздер қарастырылады.
Зерттеудің мақсаты-саяси оқиғалардың әсерінен өзбек тілінің салық терминологиясын байыту және басқа елдермен сауда-экономикалық қатынастарды дамыту процесін зерттеу. Зерттеу нысаны-әртүрлі кезеңдердегі түркі тілдес әдебиеттерде көрсетілген салық терминдері. Осы саладағы терминдердің құрылымдық және лексикалық құрамы тарихи дамудың тиісті кезеңдерінде белсенді сауда-экономикалық қатынастар жүргізілген халықтар мен елдер тілдерінің әсерін бақылайды. Салық лексикасын дамыту және байыту процесі шартты түрде бірнеше негізгі тарихи кезеңдерге бөлінеді: ежелгі кезең, ортағасырлық кезең, хандық кезең, Ресей империясының құрамындағы кезең, кеңестік кезең, қазіргі терминология. Ішкі тілдік әлеует негізінде өзбек тілінің салық терминологиясын дамыту процесіне, атап айтқанда аффиксация, композиция, аббревиатура, семантикалық және басқаларына ерекше назар аударылады. Тұтастай алғанда тілді дамытуда және салық терминологиясын байытуда қарыз алудың рөлі негізделеді.

Anahtar Kelimeler

түркі тілдері, өзбек тілі, термин, Қарыз алу, салық, тамга, зекет, үшр

TAX TERMS IN THE TURKIC LITERATURE OF DIFFERENT PERIODS: HISTORICAL MILESTONES AND WAYS OF DEVELOPMENT

Öz

The formation of the Uzbek terminography is usually attributed to the beginning of the 20th century. The vocabulary of the Uzbek language in various spheres reflects the influence of Persian, Arabic, Russian and European languages. In particular, taken the history of the economic terminology of the Uzbek language the periods of the development of statehood in Central Asia is traced to a certain extent. Of a particular interest is the process of updating the tax terminology of the Uzbek language under the influence of trade and economic relations with other countries. The article examines various literary sources that reflect the main periods of development of the tax sphere and its vocabulary in the region. The purpose of the research is to study the process of enriching the tax terminology of the Uzbek language under the influence of political events and development of trade and economic relations with other countries. The object of the research is tax terms reflected in the Turkic literature of different periods. The structural and lexical composition of the terms of this branch traces the influence of the languages of peoples and countries with which active trade and economic relations were conducted in the corresponding periods of historical development. The process of development and enrichment of the tax vocabulary is conditionally divided into several main historical stages: the ancient period, the medieval period, the period of the khanates, the period within the Russian Empire, the Soviet period, modern terminology. The article also pays attention to the process of development of the tax terminology of the Uzbek language based on internal language potential, namely the methods of affixation, composition, abbreviation, semantics and others. The role of borrowing in the development of the language in general and in the enrichment of the tax terminology in particular is substantiated.

Anahtar Kelimeler

Turkic languages, Uzbek language, term, borrowing, tax, tamgha, zakat, ushr

НАЛОГОВЫЕ ТЕРМИНЫ В ТЮРКОЯЗЫЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ РАЗНЫХ ПЕРИОДОВ: ИСТОРИЧЕСКИЕ ВЕХИ И СПОСОБЫ РАЗВИТИЯ

Öz

Становление узбекской терминографии принято относить к началу ХХ столетия. В лексике узбекского языка различных сфер отражается влияние персидского, арабского, русского и европейских языков. В частности, в истории экономической терминологии узбекского языка в определенной степени прослеживаются периоды развития государственности в Центральной Азии. Особый интерес представляет процесс обновления налоговой терминологии узбекского языка под влиянием торгово-экономических отношений с другими странами. В статье рассматриваются различные литературные источники, отражающие основные периоды развития налоговой сферы и ее лексики в регионе.
Целью исследования является изучение процесса обогащения налоговой терминологии узбекского языка под влиянием политических событий и развития торгово-экономических отношений с другими странами. Объектом исследования являются налоговые термины, отраженные в тюркоязычной литературе разных периодов. В структурном и лексическом составе терминов этой отрасли прослеживается влияние языков народов и стран, с которыми в соответствующие периоды исторического развития велись активные торгово-экономические отношения. Процесс развития и обогащения налоговой лексики условно разделен на несколько основных исторических этапов: древний период, средневековый период, период ханств, период в составе Российской империи, советский период, современная терминология. Особое внимание уделяется процессу развития налоговой терминологии узбекского языка на основе внутреннего языкового потенциала, а именно способами аффиксации, композиции, аббревиации, семантическим и другими. Обосновывается роль заимствования в развитии языка в целом, и в обогащении налоговой терминологии в частности.

Anahtar Kelimeler

тюркские языки, узбекский язык, термин, заимствование, налог, тамга, закят, ушр

TÜRK KAYNAKLARINDA FARKLI DÖNEMLERDEKI VERGI TERIMLERI: TARIHI DÖNÜM NOKTALARI VE GELIŞIM YOLLARI

Öz

Özbek terminografisinin oluşumu genellikle yirminci yüzyılın başlarına denk gelir. Özbek dilinin sözlüğünde Farsça, Arapça, Rusça ve bir dizi Avrupa dilinden borçlanmalar önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle Özbek dilinin ekonomik terminolojisi tarihinde, Orta Asya’da devletin gelişim dönemleri belli bir dereceye kadar izlenmektedir. Özbek dilinin vergi terminolojisinin diğer ülkelerle ticari ve ekonomik ilişkilerin etkisi altında güncellenmesi süreci özellikle ilgi çekicidir. Makale, bölgedeki vergi alanının ve kelime dağarcığının ana gelişim dönemlerini yansıtan çeşitli edebi kaynaklara bakmaktadır.
Çalışmanın amacı, siyasi olayların etkisi altında Özbek dilinin vergi terminolojisini zenginleştirme sürecini ve diğer ülkelerle ticari ve ekonomik ilişkilerin gelişimini incelemektir. Çalışmanın konusu, farklı dönemlerdeki Türk edebiyatlarında yansıtılan vergi terimleridir. Bu endüstrinin terimlerinin yapısal ve sözcüksel bileşiminde, tarihsel gelişimin ilgili dönemlerinde aktif ticari ve ekonomik ilişkilerin yapıldığı halkların ve ülkelerin dillerinin etkisi izlenmektedir. Vergi kelime dağarcığının geliştirilmesi ve zenginleştirilmesi süreci şartlı olarak birkaç ana tarihi aşamaya ayrılmıştır: antik dönem, ortaçağ dönemi, Hanlık dönemi, Çarlık döneminun bir parçası olan dönem, Sovyet dönemi, Özbekistan’ın bağımsızlık dönemi. Özbek dilinin vergi terminolojisinin içsel dil potansiyeline, yani bağlanma, kompozisyon, kısaltma, anlamsal ve diğerlerinin yöntemlerine dayanan gelişim sürecine özel önem verilmektedir. Özümlemenin bir bütün olarak dilin geliştirilmesinde ve özellikle vergi terminolojisinin zenginleştirilmesinde rolü haklı çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk dilleri, Özbekçe, terim, özümlemek, vergi, damga, zekat, ushr (1/10 vergi)

Kaynakça

• Abdullayeva, Ç. S. (2000). Russko-uzbekskiye paralleli v sovremennoy ekonomiçeskoy terminologii (lisansüstü tez çalışması). Taşkent.
• Alpamış destanı (1998). Taşkent: Sharq.
• Asilova, G. A. (2015). Study of historical terms in training of specialists on the customs and tax affairs. The USA Journal of Applied Sciences, Sayı 6, ss. 15-17.
• Asilova, G. A. (2017). Bojxona va soliq terminlari tarixidan. Til birliklarini qiyosiy-tipologik va lingvomadaniyatshunoslik yo‘nalishlarida tadqiqi va ularning chet tillarni o‘qitishdagi o‘rni. Taşkent: Turon-Iqbol, ss. 74-76.
• Axmedov, O. S. (2018). Diahroniçeskoye issledovaniye nalogovıh i tamojennıh terminov v uzbekskom yazıke. O‘zbekistonda xorijiy tillar, Sayı 2 (21), ss. 56-63.
• Azimjanova, S. A. (1992). Babur i yego trud “Baburname”. URL-1 https://www.vostlit.info/Texts/rus7/Babur/framepred.htm (Başvuru tarihi: 25.02.2023)
• Bartold, V. V. (1966). Persidskaya nadpis’ na stene aniyskoy meçeti Manuçe. Yazılar, Cilt 4, ss. 313-338. Moskova: Nauka.
• Böriyeva, X. A. (2008). XVI – XIX asrlarda O‘rta Osiyo tarixi: xonliklar davri. Taşkent.
• Dadabayev, X. (1992). Obşçestvenno-politiçeskaya i sotsial’no-ekonomiçeskaya terminologiya v tyurkoyazıçnıh pis’mennıh pamyatnikah XI – XIV vekov (filoloji bilimleri doktorunun tezi). Taşkent.
• Doğan, Mehmet (1996). Büyük türkçe sözlük. İstambul: Yeni Şafak.
• Guliyeva, E. (2013). Neproizvodnıye ekonomiçeskiye terminı v sovremennıh turetskom i azerbaydjanskom yazıkah. Filologiçeskiye nauki, Sayı 3. URL-2 https://cyberleninka.ru/article/n/neproizvodnye-ekonomicheskie-terminy-v-sovremennom-turetskom-i-azerbaydzhanskom-yazykah (Başvuru tarihi: 25.02.2023)
• Ismoilov, Ğ. M. (2011). O‘zbek tili terminologik tizimlarida semantik usulda termin hosil bo‘lishi (filoloji bilimleri adayının tezi). Taşkent.
• Kâşgarlı, Mahmud (1960). Dîvânu Lugâti't-Türk. 3 Ciltte, Cilt 1. Taşkent: Özbekistan Bilimler Akademisi.
• Kozintsev, M. A., & Poçekayev, R. Yu. (2018). K istorii sredneaziatskoy tamojennoy politiki Rossii vo vtoroy polovine XIX veka (dokladnaya zapiska V.B. Çerevanskogo ot 1872 goda). Oriental Studies, Sayı 39 (5), ss. 58-78.
• Mamadov, S. V. (2010). Genezis nalogovıh teoriy i istoriya nalogooblojeniya v Tadjikistane (ekonomi bilimleri adayının tezi). Hucend.
• Maytova, A. V. (2008). Terminosistema predmetno-spetsial’nogo yazıka “bankovskoye delo” v lingvokognitivnom aspekte (filoloji bilimleri adayının tezi). Saratov.
• Mukminova, R. G. (1969). Neskol’ko slov o terminah tamga i badj. Obşçestvennıye nauki v Uzbekistane, Sayı 11, ss. 65-69.
• Muminova, A.K. (2000). O‘zbek tilida mansab va unvon nomlarining leksik-semantik tarkibi (filoloji bilimleri adayının tezi). Taşkent.
• Muqimiy (1974). Asarlar. Taşkent: Ğafur Ğulom adına Edebiyat ve sanat.
• Oblomurodov, N., & Tolipov, F. (2009). O‘zbekistonda soliqlar tarixi. Taşkent: Iqtisod-moliya.
• Parkinson, S. (1989). Zakon i dohodı. İngilizceden rusçaya çeviri. Moskova: Progress.
• Qodiriy, Abdulla (2009). O‘tkan kunlar. Taşkent: Sharq. Qurbonov, Ç. Turkistonda bojxona faoliyati. URL-3 http://e-tarix.uz/vatan-tarixi/533-maqola.html (Başvuru tarihi: 25.02.2023)
• Şirinova, Y. T. (2020). O‘zbek tili bank-moliya terminologiyasi (filoloji bilimleri PhD doktorunun tezi). Taşkent. Timur tüzükleri (1991). Alixon Soğuniy ve Habibullo Karomatov (farsçadan çev.). Taşkent: Ğafur Ğulom.