ТУРЕЦКИЕ И МОНГОЛЬСКИЕ ЛОШАДИ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЛОШАДЕЙ- ЭТИМОЛОГИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ

Year 2023, Issue: 116, 129 - 137, 30.12.2023

Translator: Kutluay Erk

https://doi.org/10.59358/ayt.1384787

Abstract

В статье обсуждаются этимологические данные, касающиеся коневодства, животноводства, верховой езды и грузоперевозок между тюрками и монголами. Показана лексика тюрков и монголов о лошадях, породах лошадей и других смежных предметах, а также указано персидское или арабское происхождение этой лексики. Словообмен между турецким и монгольским языками со времен средневековья объясняется на примерах из исторических текстов. Взаимодействия тюрков и монголов с их соседями во Внутренней Азии, Китаем, были рассмотрены с точки зрения верховой езды и транспорта. Были собраны данные, которые могли свидетельствовать об упряжи и конском снаряжении. Обсуждается, соответствуют ли полученные данные археологическим исследованиям. В основном лошадь, кобыла, кастрированное животное, седло, удила, недоуздок, уздечка, стремя, подпруга и т. д. Были рассмотрены термины и их значения. Рассматривая обмен словами между тюрками и монголами (а иногда и персами), была предпринята попытка определить учебный аспект рассматриваемой технологии и слово, которое определяет эту технологию. Соответственно был сделан вывод, что и тюрки, и монголы одомашнили лошадей самостоятельно, без какой-либо помощи друг друга или третьих лиц.

Keywords

Тюрки, монголы, верховая езда, транспорт, лексика.

TURKISH AND MONGOLIAN HORSES AND USE OF HORSES-AN ETYMOLOGICAL STUDY

Abstract

In the article, etymological evidence regarding horse breeding, animal husbandry, riding, and cargo transportation between Turks and Mongols is discussed. The vocabulary of the Turks and Mongols about horses, horse species, and other related subjects is shown, and the Persian or Arabic origin of this vocabulary is stated. The word exchange between Turkish and Mongolian since the Middle Ages is explained with examples from historical texts. The interactions of Turks and Mongols with their neighbors in Inner Asia, China, were examined from the perspective of horsemanship and transportation. Data that could be evidence on a harness and horse equipment were collected. It has been discussed whether the obtained data match the archaeological research. Mainly horse, mare, gelded animal, saddle, bit, halter, bridle, stirrup, girth, etc. Terms with their meanings were examined. By looking at the word exchange between Turks and Mongols (and sometimes Persians), an attempt was made to determine the learning aspect of the technology in question and the word that defines that technology. Accordingly, it was concluded that both Turks and Mongols domesticated horses on their own, without any help from each other or a third party.

Keywords

Turks, Mongols, horsemanship, transportation, vocabulary

ТҮРІК ЖӘНЕ МОНГОЛ ЖЫЛҚЫСЫ ЖӘНЕ ЖЫЛҚЫ ПАЙДАЛАНУ-ЭТИМОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ

Abstract

Мақалада түркілер мен моңғолдар арасындағы жылқы шаруашылығы, мал шаруашылығы, атқа міну және жүк тасымалына қатысты этимологиялық деректер қарастырылады. Түркілер мен моңғолдардың жылқы, жылқы түрлері және басқа да соған байланысты лексикалары көрсетіліп, бұл сөздіктің парсы немесе араб тілінен шыққаны айтылады. Орта ғасырлардан бері түрік пен моңғол тілінің сөз алмасуы тарихи мәтіндерден мысалдар арқылы түсіндіріледі. Түріктер мен моңғолдардың Ішкі Азиядағы, Қытайдағы көршілерімен қарым-қатынасы атқа міну және көлік қатынасы тұрғысынан қарастырылды. Ат әбзелдері мен ат әбзелдері туралы дәлел бола алатын деректер жиналды. Алынған деректердің археологиялық зерттеулерге сәйкестігі талқыланды. Негізінен жылқы, бие, желек, ер-тоқым, тай, тұлпар, жүген, үзеңгі, белдік, т.б. Терминдер мағыналарымен қарастырылды. Түріктер мен моңғолдар (кейде парсылар) арасындағы сөз алмасуды қарастыра отырып, қарастырылып отырған технологияның оқу аспектісін және сол технологияны анықтайтын сөзді анықтауға әрекет жасалды. Осыған сәйкес түріктер де, моңғолдар да жылқыны бір-бірінің көмегінсіз де, үшінші жақтың да көмегінсіз өз бетінше қолға үйреткен деген тұжырым жасалған.

Keywords

Түріктер, моңғолдар, салт атты, көлік, сөздік

TÜRK VE MOĞOL ATLARI İLE ATLARIN KULLANIMI-ETİMOLOJİK BİR ÇALIŞMA

Abstract

Makalede Türkler ve Moğollar arasında atçılık, hayvancılık, binicilik ve yük taşımacılığına dair etimolojik kanıtlar ele alınmıştır. Türklerin ve Moğolların atlar, at türleri ve diğer ilgili konular hakkındaki söz varlığı gösterilmiş ve bu söz varlığının Farsça ya da Arapça kökenli olanları belirtilmiştir. Orta Çağ’dan itibaren Türkçe ile Moğolca arasında gerçekleşen kelime alışverişi tarihî metinlerden örneklerle açıklanmıştır. Türklerin ve Moğolların İç Asya’daki komşusu Çinlerle olan etkileşimlerine atçılık ve taşımacılık cephesinden bakılmıştır. Koşum takımı ve at teçhizatı konusunda delil olabilecek veriler toplanmıştır. Elde edilen veriler ile arkeolojik araştırmaların örtüşüp örtüşmediği tartışılmıştır. Başlıca olarak at, kısrak, iğdiş edilmiş hayvan, eyer, gem, yular, dizgin, üzengi, kolan vs. anlamlarına gelen terimler incelenmiştir. Türkler ve Moğollar (ve bazen Farslar) arasındaki kelime alışverişine bakılarak söz konusu teknolojinin ve o teknolojiyi tanımlayan kelimenin öğrenme yönü tespit edilmeye çalışılmıştır. Buna göre hem Türklerin hem de Moğolların atları kendi başlarına, birbirlerinden ya da üçüncü bir taraftan yardım almaksızın evcilleştirdikleri sonucuna varılmıştır.

Keywords

Türkler, Moğollar, atçılık, taşımacılık, söz varlığı