ARNAVUTÇADA İŞLEK ÖN EKLER İLE SÖZCÜK TÜRETME

Year 2021, Volume: 3 Issue: 1, 1 - 39, 27.06.2021

Tolga Dillioglu

Abstract

Arnavutçada sözcük türetme yollarının diğer dillerde olduğu gibi kendine özgü özellikleri ve kuralları vardır. Bu özellikler ve kurallar çerçevesinde Arnavutçanın sözcük türetme yolları altı ana başlığa ayrılmaktadır. Bunların içinde üretkenlik açısından birinci sırayı eklerle türetme yolları almaktadır. Ön eklerle türetme ise Arnavutçada eklerle sözcük türetme yolları başlığı altında son eklerden sonra hem üretkenlik hem de sayı bakımından en fazla özelliğe sahip ikinci sözcük türetme yöntemidir. Yaklaşık 80 adet ön eke sahip olan Arnavut dilinde yalnızca 10 adet ön ek üretkendir. Aynı zamanda dilde işlek olan ön eklerin birçoğu karşımıza zarf veya edat işlevinde de çıkabilmektedir. Bir de bu eklerin bazılarının diyalektlerde kullanılan sesteşleri bulunmaktadır. Bazı ön ekler sadece bir sözcük türüne eklenebildiği gibi bazıları ise birden fazla sözcük türüne eklenebilmekte ve farklı türlerde sözcükler türetebilmektedir. Bu işlevlerin yanı sıra türettikleri sözcüklere farklı anlamlar yükleyebildikleri de görülmektedir. Dolayısıyla Arnavutçanın ön eklerini incelerken bütün değişkenlerin bilinmesi gerekmektedir. Bu çalışmamız Arnavutçanın dilde işlek olan ön eklerinin tüm işlevlerini ve istisnai durumlarını örnek cümlelerle açıklayabilmeyi amaçlamaktadır. 

Keywords

Arnavutça, Sözcük Türetme, Ön Ekler

WORD FORMATION BY ADDING PRODUCTIVE PREFIXES IN ALBANIAN

Abstract

The word formations in Albanian have their own characteristics and rules as in other languages. Within the framework of these features and rules, word formations in Albanian are divided into six main headings. Among them, derivations take the fist place in terms of productivity. Derivation with prefixes, on the other hand, is the second derivation method that has the most features in terms of both productivity and number, after the suffixes under the title of deriving words in Albanian. Albanian Language has about 80 prefixes but only 10 prefixes are generative. At the same time, many of the prefixes that are active in the language can appear as adverb or preposition. Some of these suffixes also have synths used in dialects. Some prefixes can be added to only one word type, while others can be added to more than one type of word and derive different types of words. In addition to these functions, it is seen that, they can attribute different meanings to the words they derive. Therefore, when examining the prefixes, all variables should be known. This study aims to explain all functions and exceptions of prefixes in Albanian language with sample sentences.

Keywords

Albanian, Word Formation, Prefixes

References

• AGALLIU, Fatmir (2002), “Struktura Morfologjike e Fjalës dhe Tipat e Fjalëformimit”, Gramatika e Gjuhës Shqipe 1, Shaban Demiraj (Der.), Tiran: Arnavut Bilimler Akademisi Yayınları.
• AGOLLI, Dritëro (2016), Shkëlqimi dhe Rënia e Shokut Zylo, Tiran: Dritëro Yayınevi.
• AGOLLI, Dritëro (2018), Yoldaş Zylo’nun Yükselişi ve Düşüşü, Ece Dillioğlu (Çev.), İstanbul: Ketebe Yayınevi.
• AGOLLI, Sadije (2016, 19 Ekim), “Libri i Fundit/Sadija: Dritëroi i thotë vdekjes më prit dhe pak”, Panaroma Online Gazetesi, http://fax.al/read/news/ 5798631/12906163/libri-i-fundit-sadija-driteroi-i-thote-vdekjes-me-prit-dhe-pak (Erişim Tarihi: 24.09.2020)
• AHMETI, Lindita (2013, 7 Ocak), “Jashtë atdheut pa pasaportë shqiptare”, Shqiptarja.com Gazetesi, https://shqiptarja.com/lajm/poetja-lindita-ahmeti-jasht-euml-br-atdheut-pa-pasaport-euml-shqiptare (Erişim Tarihi: 24.09.2020)
• AJETI, Idriz (1998), Vepra 3, Priştine: Kosova Bilim ve Sanatlar Akademisi Yayınları.
• AJETI, Idriz (2017), Studime për gjuhën shqipe, Vepra të zgjedhura, Idriz Ajeti (Der.), Priştine: Kosova Bilim ve Sanatlar Akademisi Yayınları.
• ALARUPI, Vasil D. (1935), “Muzeot Mburje dhe Madhështi e së Shkuarës Kombëtare”, Rilindja Dergisi, 4, 14.
• Albania Futboll Dergisi (2015), Kategoria e Dytë, hidhet shorti, 22, Tiran: Arnavutluk Futbol Federasyonu Yayınları.
• ALIDEMA, Albulena (2013), “Shqipja Standarde dhe Shkolla”, Kumtesat I Shkencat Gjuhësore, Kulturore dhe Historike, Priştine: Eğitim Bilim ve Teknoloji Bakanlığı Yayınları.
• ALLITE, Rexhina (2013), Diskriminimi Gjinor në Menaxhimin e Karrierës, Durrës “Aleksandër Moisiu” Üniversitesi, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Durrës.
• BAZAJ, Isuf (2014), Leksiku Apelative Onomastik në Makro e Mikrostrukturën e Fjalorëve Shpjegues e Dygjuhësh të Shqipes, Tiran Üniversitesi Tarih ve Filoloji Fakültesi Arnavut Dili Bölümü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Tiran.
• BEGA, Bato, BEGA, Sokol (2018), Gramatikë alfabetike e Gjuhës Shqipe (nga A-ja teh ZH-ja), Tiran: Bs-books Yayınevi.
• BEXHETİ, Nuri, ISLAMAJ, Selver (2018), “Situata Politike dhe Përshtypjet e të Huajve Mbi Vilajetin e Kosovës Gjatë Viteve 1880”, Kosova Dergisi, 43, 53-70.
• BLAKAJ, Muharrem (2005), Thesaret e humbura, Priştine: Departamenti i Çështjeve Jorezidente i Kosovës Yayınları.
• BOKSHI, Besim (2014), Varia, Priştine: Kosova Bilim ve Sanatlar Akademisi Yayınları.
• BUXHELI, Ludmila (2008), Formimi i Foljeve në Gjuhën e Sotme Shqipe, Tiran: Arnavutluk Bilimler Akademisi Yayınları.
• CIPO, Kostaq (2015), Gramatikë e Gjuhës Shqipe, Tiran: Pegi Yayınevi.
• DEMIRAJ, Shaban (2002), “Folja”, Gramatika e Gjuhës Shqipe 1, Shaban Demiraj (Der.), Tiran: Arnavut Bilimler Akademisi Yayınları.
• DEMIRAJ, Shaban, CIKULI, Nikoleta (1982), Gramatika e Gjuhës Shqipe 1, Për shkollën e mesme pedagogjıke, Tiran: Librit Shkollor Yayınevi.
• DHRIMO, Ali (2002), “Mbiemri”, Gramatika e Gjuhës Shqipe 1, Shaban Demiraj (Der.), Tiran: Arnavut Bilimler Akademisi Yayınları.
• DİLLİOĞLU, Tolga (2018), “Arnavut Dili Tarihine Genel Bir Bakış”, Multidisipliner Çalışmalar 3, 87-100.
• DORDA, Shpresa (2015), Drejtimet Kryesore të Huazimeve të Sotme në Gjuhën Shqipe, Tiran Üniversitesi Tarih ve Filoloji Fakültesi Arnavut Dili Bölümü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Tiran.
• DRESHAJ, Adem (2012), Studimi kimiko-mjedisor i baseneve ujore Drini i Bardhë dhe Ibër në Republikën e Kosovës, Tiran Üniversitesi Fen Bilimleri Fakültesi Çevre ve Kimya Endüstrisi Bölümü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Tiran.
• EBSEN, Silke (2006), Edukimi - Recetë me ndikime të dëshiruara anësore, St. Gallen: Schulpsychologischer Dienst des Kantons, https://www. Schulpsychologie-sg.ch/pic-pdf-publik/EZ-Albanisch.pdf (Erişim Tarihi: 25.10.2020)
• EL MUNEXHID, Muhamed Salih (2011), A gjendet rruzulli tokësor në qiellin e dynjasë?, Nexhat Ceka (Çev.), Priştine: Komiteti i Bashkuar Saudit Për Ndihmë Kosovës Yayınları.
• ENESI, Miranda (2013), Rreth Dukurive Morfo-Semantike në Formimet me Ndajshtesa me Kuptim Pejorativ në Shqipe dhe në Anglish, Tiran Üniversitesi Yabancı Diller Fakültesi İngiliz Dili Bölümü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Tiran.
• Forca Jonë Gazetesi (2016, Haziran), “Ministri i FSK-së, Haki Demolli takoi ambasadorin e Zvicrës në NATO”, 47, 2, https://mod.rks.gov.net/ repository/docs/FORCA_JONE_NR_47.pdf (Erişim Tarihi: 24 Eylül 2020)
• GJUKANOVIQ, Petar, RAIÇEVIQ, Vasko (2019), Për shkollë pa diskriminim, Udhezues për punë në parandalimin dhe tejkalimin e diskriminimit për të rinjtë dhe nxënësit, Liridon Vulaj (Çev.), Pogradec: Qendra për Edukim Qytetarë Yayınları.
• HAMITI, Asllan (2005), Fonetika dhe Fonologjia e Gjuhës Standarde Shqipe, Üsküp: Interdiskont Yayınları.
• HAMITI, Muhamed (2014), Ardhja dhe Ikja e Barbarëve në Letërsinë e Cavafy-t, J. M. Coetzee-s dhe Hamitit, Seminari XXXIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 33/1, 103-114.
• HOXHA, Shpresa vd. (2009, Eylül), “Terminologjia Juridike Anglisht-Shqip Legjislacionin e Kosovës në Periudhën 1999-2009”, Takimi i Katërt Vjetor Ndërkombëtar i Institutit Alb-Shkenca, Üsküp.
• ISMAJLI, Rexhep (2013), “Diskutime për prejardhjen e Gjuhës Shqip”, Seminari XXXII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 32/1, 13-44.
• KADARE, Ismail (2011), Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur, Tiran: Onufri Yayınevi.
• KADARE, Ismail (2020), Ölü Ordunun Generali, Ece Dillioğlu (Çev.), İstanbul: Ketebe Yayınevi.
• KIPA, Vesna vd. (2011), Hulumtoj Mijedisin tim, Podgorica: Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore Yayınları.
• KRASNIQI, Seniha (2016), Ndikimi, Komunikimi dhe Marrdhënia Gjinore tek Tragjeditë e Shekspirit, Tiran Üniversitesi Yabancı Diller Fakültesi İngiliz Dili Bölümü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Tiran.
• LAFE, Emil (1976), “Çështje të Formimit të Fjalëve”, Gjuha Letare Shqipe Për të Gjithë -Elemente të normës së sotme letrare kombëtare, Androkli Kostallari (Der.), Tiran: Librit Shkollor Yayınevi.
• LAFE, Emil (2002), “Parafjala”, Gramatika e Gjuhës Shqipe 1, Shaban Demiraj (Der.), Tiran: Arnavut Bilimler Akademisi Yayınları.
• LAFE, Emil (2002), “Struktura Morfologjike e Fjalës dhe Tipat e Fjalëformimit”, Gramatika e Gjuhës Shqipe 1, Shaban Demiraj (Der.), Tiran: Arnavut Bilimler Akademisi Yayınları.
• LAQI, Irida (2015), Paradigma Ne / Ata nga Miti i Europës në Europënbashkëkohore (Paralele Historike dhe Aktuale), Tiran Üniversitesi Avrupa Çalışmaları Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Tiran.
• MEHMETI, Kim (2011), Lypsiqarët e Shkupit, Üsküp: Logos-a Yayınevi.
• MEHMETI, Kim (2018), Üsküp Dilencileri, Ece Dillioğlu (Çev.), İstanbul: Ketebe Yayınevi.
• OSMANI, Jusuf (2009), Standardi Ndërkombëtar ISO15489 Informatat dhe Dokumentacioni-Menagjimi me Dokumente, Priştine: Agjencia Shtetërore e Arkivave të Kosovës Yayınları.
• PERVIZI, Ermira (2016), Vlerësimi dhe Menaxhimi i Pasurive dhe Rreziqeve Natyrore në Rrethin e Dibrës, Tiran Üniversitesi Dil ve Tarih Fakültesi Coğrafya Bölümü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Tiran.
• PETRO, Rita vd. (2009), Gjuha shqipe 7 (lexim, të folur, të shkruar, njohuri për gjuhën), Tiran: Albas Yayınevi.
• PINARI, Alma (2014), Kategorizmi Gjuhësor i Idesë së Kohës në Sistemin Foljor të Gjuhës Shqipe, Krahasuar me Gjuhën Ruse, Tiran Üniversitesi Yabancı Diller Fakültesi Balkan ve Slav Dilleri Bölümü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Tiran.
• PODRIMJA, Ali (2013), Vepra VII, Ali Aliu vd. (Ed.), Priştine: Kosova Bilim ve Sanatlar Akademisi Yayınları.
• RILL, Helena, FRANOVIC, Ivana (2005), As unë nuk mund të ndihem mirë nëse fqinji im ndihet keq, Belgrad: Qendra për aksijon të padhunshëm Yayınları.
• SAMARA, Miço (1985), Çështje të antonimisë në gjuhën shqipe, Tiran: Arnavutluk Bilimler Akademisi Yayınları.
• SHERKO, Esmeralda, SHUMELI, Arjan (2013), “Fjalëformimi i Përemrave të Pacaktuar në Gjuhën Shqipe dhe Angleze”, Aktet Journal of Institute Alb-Shkenca, 6/4, 412-415.
• SHKURTAJ, Gjovalin (2016), Dialektet e Shqipes, Tiran: Albanian University Press Yayınevi.
• SKARRA, Shaqi (2012, Haziran), “Te “SARINA” ide dhe dije”, Rruga e Arbërit Gazetesi, No: 6 (74), 5, http://www.rrugaearberit.com/arkiva/2012/ qershor2012.pdf (Erişim Tarihi: 28.09.2020)
• TAHIRI, Albana (2015), Çështje Gjuhësore dhe Didaktike për Mësimin e Gjuhës Shqipe në Shkollë, Tiran Üniversitesi Tarih ve Filoloji Fakültesi Arnavut Dili Bölümü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Tiran.
• THOMAI, Jani vd. (2006), Fjalor i Gjuhës Shqipe, Tiran: Arnavutluk Bilimler Akademisi Yayınları.
• TOPALLI, Kolec (2011), Bazat e Gramatikës Historike të Gjuhës Shqipe, Tiran: Libri Universitar Yayınevi.
• TOPBASH, Osman Nuri (2007), Pika Eliksiri nga Deti i Mesnevisë, İstanbul: Progresi Yayınevi.
• TOPBASH, Osman Nuri (2010), Meditimi Rreth Universit, Njeriut dhe Kuranit, İşkodra: Progresi Yayınevi.
• URUÇI, Aida (2013), Prirje Fjalëformuese e Ngjyresa Ligjërimore në Krijimtarinë e Shkrimtarit Martin Camaj, Tiran Üniversitesi Tarih ve Filoloji Fakültesi Arnavut Dili Bölümü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Tiran.
• VESELAJ, Nuhi (2015), Drejt Standardizimit të Gjuhës Shqipe. Priştine: Era Yayınevi.
• XHUVANİ, Aleksander ve ÇABEJ, Eqrem (1976), Parashtesat e Gjuhës Shqipe, Studime Gjuhësore III, Eqrem Çabej (Der.), Priştina: Rilindja Yayınevi.
• YILDIRIM, Özcan (2018, 12 Kasım), “Pa përpjekjet e Turqisë, vrasja e Khashoggit do të mbulohej qëmoti”, Anadolu Ajansı, https://www. aa.com.tr/sq/turqia/pa-p%C3%ABrpjekjet-e-turqis%C3%AB-vrasja-e-khashoggit-do-t%C3%AB-mbulohej-q%C3%ABmoti/1309177 (Erişim tarihi: 25.10.2020)